Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ
Στίς μέρες μας γίνεται μεγάλη συζήτηση μεταξύ τῶν συνειδητοποιημένων χριστιανῶν για τις σχέσεις πού πρέπει να διατηροῦν ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας μέ τον Ἐπίσκοπό τους, ὃταν αὐτός εἶναι φανερά ἢ κρυφά αἱρετικός ἢ ἀκόμη και ἂπιστος ἢ εἰδωλολάτρης. Δεδομένης μάλιστα τῆς συντεχνιακῆς ἀλληλεγγύης πού παρατηρεῖται μεταξύ τῆς πλειοψηφίας τῶν Ἐπισκόπων θεωρεῖται σήμερα στην Ἑλλάδα ἐντελῶς ἀδύνατη ἡ
τιμωρία και τῶν πλέον κραυγαλέων ἐπισκοπικῶν παραβάσεων. Αὐτό τό βεβαιώνουν πλήν ἂλλων και τά πρόσφατα ἐκκλησιαστικά γεγονότα πού σχετίζονται μέ την Μητρόπολη Ἀττικῆς καί τήν ἀδυναμία τοῦ σώματος τῶν Ἐπισκόπων (δηλαδή τῆς Ἱερᾶς Συνόδου) νά δικάσουν ἁπλᾶ, καί ὂχι ὑποχρεωτικά νά καταδικάσουν, Ἐπίσκοπο καταδικασμένο τελεσίδικα καί ἀμετάκλητα τόσο ἀπό τά κοσμικά δκαστήρια ὃσο καί ἀπό τήν κοινή γνώμη.
Ἡ πλημμελῆς ἐξάλλου λειτουργία τῆς Συνόδου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου πού ἒχει λάβει σήμερα τήν μορφή αὐτοκρατορικοῦ συμβουλευτικοῦ ὀργάνου (silentium) ματαιώνει κάθε δυνατότητα ἐλέγχου τοῦ Πρώτου, καθισταμένου ὁσημέραι αὐτονομημένου ὀργάνου μέσα στήν Ἐκκλησία ἀνέλεγκτου κανονικά καί πνευματικά ἀπό ὁποιαδήποτε κοσμική ἢ Ἐκκλησιαστική Ἀρχή .
Για να ἐκφράσουμε τό θέμα αὐτό και μέ την ὁρολογία τῶν Ἱ. Κανόνων ὑπάρχει σήμερα οὐσιαστική ἀδυναμία «Συνοδικῆς διαγνώσεων τῶν Ἐπισκοπικῶν Κανονικῶν Ἐγκλημάτων » . Τίθενται ἑπομένως τά ἑξῆς οὐσιώδη ἐρωτήματα:
1.Μπορεῖ ὁ Κληρικός ἢ ὁ Λαϊκός πού σκανδαλίζεται ἀπό την ἀποκλίνουσα ὡς προς τούς Ἱ. Κανόνες ἢ τήν Ἁγία Γραφή συμπεριφορά τοῦ Ἐπισκόπου νά ἀποστασιοποιηθῆ ἐπίσημα ἀπό αὐτόν;
ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ἡ πρώτη ἀναζήτηση ἀπαντήσεων στά θέματα πού μᾶς ἀπασχολοῦν πρέπει να στραφεῖ προς τους ἱ. Κανόνες καί γιά νά γίνουμε πιο σαφεῖς στό ἱερό Πηδάλιο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου πού ἐπί 200 και πλέον χρόνια ἒχει ἡμιεπίσημο χαρακτῆρα αὐθεντικοῦ κειμένου τῶν ἱερῶν Κανόνων. Παράλληλα μποροῦμε να ἀνατρέξουμε καί στό Νομοκάνονα τοῦ Ἁγίου Φωτίου (Νομοκάνονα εἰς 14 τίτλους).
Δύο ἱ. Κανόνες ἀσχολοῦνται εὐθέως μέ τά πιό πάνω ζητήματα. Ὁ 31ος Ἀποστολικός και ὁ 15ος Κανόνας τῆς Πρωτοδευτέρας Συνόδου. Ἂς δοῦμε τι ὁρίζουν:
Α. Πηγές καί Βοηθήματα.
Τόσο ὁ ἓνας ὃσο καί ὁ ἂλλος Ἱ. Κανόνας πού ἀναφέραμε εἶναι τόσο συνοπτικοί πού εἶναι ἀδύνατον χωρίς περαιτέρω μελέτη νά ἒχουμε τίς ἀπαντήσεις στά ἐρωτήματα πού ἢδη θέσαμε.
Προκειμένου να ἀπαντήσουμε στά ἐν ἀρχῇ τεθέντα ἐρωτήματα θα χρησιμοποιήσουμε ὡς Πηγές καί Βοηθήματα τά ἑξῆς κείμενα:
Την σχετική ἑρμηνεία τοῦ Πηδαλίου πού ἀναφέρεται στους πιο πάνω Κανόνες καθώς και τά ἑρμηνευτικά ἒργα παλαιῶν διακεκριμένων ἑρμηνευτῶν πού περιέχονται στην Συλλογή τῶν ἱ. Κανόνων τῶν Ράλλη-Ποτλῆ.
Ἡ Μέθοδος κατανόησης τῶν πιό πάνω πηγῶν θά γίνει μέ ὃλους τούς τρόπους πού κατανοοῦνται Ὀρθόδοξα τά ἱ. Κείμενα, δηλαδή
Μέσω τῆς Γραμματικῆς καί Τελεολογικῆς Ἑρμηνείας καί τῶν ἂλλων μεθόδων πού ἒχουν ἀποδειχθεῖ λυσιτελεῖς γιά τήν κατανόηση δεοντολογικῶν προτάσεων.
Θά προχωρήσουμε ὃμως περαιτέρω σέ μιά μορφή ἱστορικῆς ἑρμηνείας ὂχι μέ τόν τρόπο πού τήν κατανοοῦν οἱ νομικοί, δηλαδή ἀναζήτηση τῆς ἱστορικῆς ἀφορμῆς θεσπίσεως τοῦ ἱ. Κανόνα μόνον. Ἀλλά ἡ δική μας ἱστορική ἑρμηνεία θά ἐπεκταθῆ στό τρόπο πού κατανοήθηκαν καί ἐφαρμόσθηκαν οἱ ἱεροί αὐτοί κανόνες κατά τήν ἱστορική διαδρομή τῆς Ἐκκλησίας (Αὐτός ὁ τρόπος ἑρμηνείας πλησιάζει πρός τήν μέθοδο ἑρμηνείας τοῦ Ἀγγλοσαξωνικοῦ δικαίου πού ὀνομάζεται reasoning from case to case).
Θά ἐπιδιώξουμε τέλος νά ὁλοκληρώσουμε τήν ἑρμηνεία μέ μιά ἀνθρωπολογική προσέγγιση τῶν ἱ. Κανόνων γιατί εἶναι γνωστό ὃτι οἱ Οἰκουμενικοί Πατέρες δέν νομοθετήσουν βάσει ἀφηρημένων λογικῶν σχημάτων ἀλλά ἐξέφραζαν τήν χριστιανική ἀνθρωπολογία ὃπως διατυπώθηκε μέ σαφήνεια στό χριστολογικό Δόγμα.
ΤΟ ΝΟΗΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
Στό σημεῖο αὐτό προκύπτει ἓνα ἐρώτημα:Ἡ καταδικαζόμενη ἀπό τόν ἱ.Κανόνα αὐτό αἱρετική διδασκαλία τοῦ Ἐπισκόπου εἶναι μόνον αὐτή πού ἐνεργεῖται ρητά , λεκτικά ἢ μπορεῖ νά συνάγεται καί σιωπηρά ἀπό τήν ὃλη στάση του; Εἶναι γνωστό ἀπό τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία μιά ἂκαιρη σιωπή ἐκφράζει ἐνίοτε μιά κραυγαλέα αἱρετική πίστη. Τέτοια περίπτωση ἀπετέλεσε ἡ συμπεριφορά τοῦ Νεστορίου πού ἐπέφερε τήν Συνοδική καταδίκη του γιατί δέχθηκε ἐνώπιόν του νά ἀποκαλεῖται ἡ Θεοτόκος ὡς χριστοτόκος.
Η ΕΚΤΑΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΣΥΖΗΤΟΥΜΕΝΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
Γιά νά κατανοήσουμε σωστά τίς σημερινές δυνατότητες Ἀποτείχισης πού προβλέπουν οἱ ἱ. Κανόνες πρέπει νά λάβουμε ὑπ’ὂψιν τόν διφυῆ χαρακτῆρα πού ἒχει σἠμερα ἡ ἀρχιερωσύνη στό τόπο μας. Δέν ἒχει μόνο πνευματικό χαρακτῆρα ἀλλά καί διοικητικό. Ὃταν γράφτηκαν οἱ ἱ. Κανόνες καί πολλούς αἰῶνες μετά ὁ βασικό σύνδεσμος τοῦ Ἐπισκόπου μέ τούς Πρεσβυτέρους ἦταν ἡ μνημόνευση τοῦ ὀνόματός του στή Θ. Λατρεία. Σήμερα στό Ἑλληνικό Κράτος οἱ σχέσεις Ἐπισκόπου (Μητροπολίτου) καί Πρεσβυτέρων ἀποτελοῦν ἓνα πολυσύνθετο πλέγμα διοικητικό, θεολογικό, οἰκονομικό καί κοινωνικό πού περιπλέκει ἀφάνταστα τήν δυνατότητα ἀποτείχισης χωρίς ἐμπλοκή σέ Κρατικούς καί μή μηχανισμούς.
Θά ἀποτειχιστεῖ ὁ Πρεσβύτερος ἀπό τόν Ἐπίσκοπο του μόνον πνευματικά ἢ καί διοικητικά καί οἰκονομικά;
ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ
Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν συνθηκῶν μιᾶς περιπτώσεως ἀποτείχισης πρέπει νά ἐξετασθῆ βάσει τῶν ἱστορικῶν προηγουμένων περιπτώσεων πού παρουσιάστηκαν στήν μακραίωνη ἐκκλησιαστική ζωή.
Ἀπό τήν μελέτη τῶν διαφόρων περιπτώσεων φαίνεται ὃτι ὑπάρχει μιά κατευθυντήρια γραμμή πού συνίσταται στή διαφοροποίηση τῶν ἀντιδράσεων ὃταν σφάλλει ἓνας ἢ μερικοί μόνον Ἐπίσκοποι ἀπό τίς περιπτώσεις πού σφάλλει μεγάλος ἀριθμός Ἐπισκόπων ἢ καί ὁλόκληρη Σύνοδος.
Στήν μεμονωμένες περιπτώσεις Ἐπισκόπων εἶναι δυνατή ἡ ἀποτείχιση (π.χ. περίπτωση ἁγίου Θεοδώρου Στουδίτου) . Στίς περιπτώσεις πού μεγάλος ἀριθμός Ἐπισκόπων πλανᾶται και ὑπάρχει πιθανότητα νά διασπασθῆ τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας ἀκολουθεῖται ἡ μετριοπαθής τακτική τῆς ἀναμονῆς «ἓως ὃτου παρέλθη ἡ ὀργή Κυρίου». Τέτοιο παράδειγμα εἶναι τόσο ἡ στάση τῶν Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων κατά τήν Εἰκονομαχία ὃσο κυρίως ἡ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου πρός τούς ὀπαδούς του κληρικούς ὃταν ἒφευγε γιά τήν ἐξορία. Δηλαδή, νά διαμαρτυρηθοῦν μέν γιά τήν ἀδικία σέ βάρος του ἀλλά νά μήν ἀποσχισθοῦν τῶν διωκτῶν του Ἐπισκόπων γιά νά μήν διασπασθεῖ ἡ Ἐκκλησία.
Ἂξια προσοχῆς εἶναι καί ἡ στάση τῶν (περί τόν Γεννάδιον Σχολάριον)ἀνθενωτικῶν Ἐπισκόπων πρίν ἀπό τήν Ἃλωση τῆς Πόλης πού χωρίς νά δηλώσουν ὃτι ἀποτειχίζονται παρέμειναν στά σπίτια τους μετά τήν Ἑνωτική Λειτουργία μέ τούς Παπικούς τόν Δεκέμβριο τοῦ 1452.
ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ
Ἡ ἁγιογραφική θεμελίωση τῆς Ἀποτείχισης ἀπό τόν αἱρετικό ἢ ἂδικο Ἐπίσκοπο δέν στηρίζεται σέ κάποια συγκεκριμένα χωρία τῆς Βίβλου ἀλλά σέ ὃλη τήν ἁγία Γραφή. Εἰδικότερα, στήν Παλαιά Διαθήκη περιγράφονται ἀντίστοιχες πνευματικές καταστάσεις ἀπό τή ζωή τοῦ ἀρχαίου Ἰσραήλ. Τί σημαίνει ἐκείνη ἡ ἐντολή τοῦ Θεοῦ «ἐξέλθετε ἐκ μέσου αὐτῶν καί ἀφορίσθητε»;
Μιά πρακτική ἀπάντηση μέ θεολογικές προεκτάσει δίνεται στά Μακκαβαϊκά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἡ Μακκαβαϊκή Ἐποχή ἒχει πολλές ἀντιστοιχίες μέ τήν δική μας γιατί παρουσιάζει ὃμοιες μέ τίς σημερινές πειρασμικές δυνάμεις πού χρησιμοποιοῦν ὃμοια θεωρητικά ἐπιχειρήματα γιά νά ἀποσπάσουν τούς ἀνθρώπους ἀπό τόν ἀληθινό Θεό.
Οἱ τότε ἀσεβεῖς Ἀρχιερεῖς Μενέλαος, Ἰάσονας, Ἂλκιμος κ.λ.π σέ συνεννόηση μέ τούς εἰδωλολάτρες χρηματίζοντες καί χρηματιζόμενοι ὁδηγοῦσαν τό Λαό σέ ἀποστασία ἀπό τόν ζῶντα Θεό . Τό βασικό τους ἐπιχείρημα ἦταν ὃτι ὁ Λαός τοῦ Θεοῦ δέν συμμεριζόταν τήν παγκοσμιοποίηση τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀλλά ἦταν θρησκευτικά «ἐσωστρεφῆς». Ζητοῦσα λοιπόν ἀπό τό Λαό νά συναινέσει σέ ἓνα πρώιμο Οἰκουμενισμός «… πορευθῶμεν καί διαθώμεθα διαθήκην μετά τῶν ἐθνῶν τῶν κύκλῳ ἡμῶν, ὃτι ἀφ’ἧς ἐχωρίσθημεν ἀπ’αὐτῶν εὗρεν ἡμᾶς κακά πολλά» (1.Μακκ. 1,11). Τί ἒκαναν τότε οἱ εὐσεβεῖς τηρηταί τοῦ Νόμου. Προέταξαν τόν Εὐσεβῆ Λογισμό καί ἒμειναν ἀμετακίνητοι στή πίστη ἀγνῶντας τίς ἀσεβεῖς προπαγάνδες τῶν ἀρχιερέων. Ὃταν ἡ κατάσταση μέσα ἀπό διωγμούς καί προδοσίες ἒφτασε στό ἀπροχώρητο ὃσοι δέν ἂντεχα τήν καταπίεση κατέφυγαν στίς ἐρημιές (ἂς ποῦμε ἀποτειχίσθηκαν) χωρίς νά διασπάσουν τό Λαό τοῦ Θεοῦ σέ μικρότερες ἐθνοθρησκευτικές ὁμάδες ὃπως ἒκανε παλαιότερα ὁ πονηρός δοῦλος Ἱεροβοάμ.Ἀργότερα αὐτοί διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στήν ἀποτίναξη τοῦ ζυγοῦ τῆς σκλαβιᾶς καί ἐπαναφορά ὃλου τοῦ Λαοῦ στή πατρώα πίστη.
Ὃσοι πάλι θεώρησαν ὃτι πρέπει νά ὀχυρωθοῦν πίσω ἀπό τό Νόμο καί νά μαρτυρήσουν γιά τήν Πίστη κινήθηκαν ἀνεξάρτητα ἀπό τούς Ἀρχιερεῖς σάν μεμονωμένες περιπτώσεις Ἐθνικῆς καί Θρησκευτικῆς δράσης χωρίς ὡστόσο νά δημιουργήσουν καί αὐτοί δική τους ἐθνικοθρησκευτική ὁμάδα.
Μιά θρησκευτική ὁμάδα ἐξάλλου πού τηροῦν τίς παραδόσεις,οἱ Ἀσιδαῖοι, φαίνεται ὃτι ἒχουν δημιουργήσει μιά μορφή ἀποτείχισης.
ΤΕΛΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
Ἀπό ὃλα τά πιό πάνω συμπεραίνουμε ὃτι τό θέμα τῆς Ἀποτείχισης δέν εἶναι τόσο ἁπλό ὃσο τυχόν φαίνεται ἐκ πρώτης ὂψεως . Ἡ ὀρθή ἀπάντηση προϋποθέτει ἐκτός ἀπό τήν μελέτη τῶν ἱερῶν Κανόνων καί γνώση ὃλης τῆς ἁγίας Γραφῆς καθώς καί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας. Πέρα ἀπό ὃλα αὐτά χρειάζεται καί ὁ φωτισμός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὣστε νά ἀποτελέσει ἡ ἐνἐργεια πού θά ἐπιλεγεῖ ἀφορμή σωτηρίας τόσο τῶν ἐνισταμένων ὃσον καί τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος καἰ ὂχι ἀφορμή περαιτέρω διασπάσεως τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ.
Υ.Γ.
(Συγχωρήσατέ μου, ἀδελφοί ἐν Χριστῷ, τήν ἀκρασία μου νά ἀποφαίνομαι γιά τόσο σοβαρά θέματα πού καί οἱ ἲδιοι οἱ Πατέρες μας ἦταν πολύ προσεκτικοί. Εὒχεσθε! )
http://makkavaios.blogspot.gr/2016/12/blog-post_48.html#more
Στίς μέρες μας γίνεται μεγάλη συζήτηση μεταξύ τῶν συνειδητοποιημένων χριστιανῶν για τις σχέσεις πού πρέπει να διατηροῦν ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας μέ τον Ἐπίσκοπό τους, ὃταν αὐτός εἶναι φανερά ἢ κρυφά αἱρετικός ἢ ἀκόμη και ἂπιστος ἢ εἰδωλολάτρης. Δεδομένης μάλιστα τῆς συντεχνιακῆς ἀλληλεγγύης πού παρατηρεῖται μεταξύ τῆς πλειοψηφίας τῶν Ἐπισκόπων θεωρεῖται σήμερα στην Ἑλλάδα ἐντελῶς ἀδύνατη ἡ
τιμωρία και τῶν πλέον κραυγαλέων ἐπισκοπικῶν παραβάσεων. Αὐτό τό βεβαιώνουν πλήν ἂλλων και τά πρόσφατα ἐκκλησιαστικά γεγονότα πού σχετίζονται μέ την Μητρόπολη Ἀττικῆς καί τήν ἀδυναμία τοῦ σώματος τῶν Ἐπισκόπων (δηλαδή τῆς Ἱερᾶς Συνόδου) νά δικάσουν ἁπλᾶ, καί ὂχι ὑποχρεωτικά νά καταδικάσουν, Ἐπίσκοπο καταδικασμένο τελεσίδικα καί ἀμετάκλητα τόσο ἀπό τά κοσμικά δκαστήρια ὃσο καί ἀπό τήν κοινή γνώμη.
Ἡ πλημμελῆς ἐξάλλου λειτουργία τῆς Συνόδου τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου πού ἒχει λάβει σήμερα τήν μορφή αὐτοκρατορικοῦ συμβουλευτικοῦ ὀργάνου (silentium) ματαιώνει κάθε δυνατότητα ἐλέγχου τοῦ Πρώτου, καθισταμένου ὁσημέραι αὐτονομημένου ὀργάνου μέσα στήν Ἐκκλησία ἀνέλεγκτου κανονικά καί πνευματικά ἀπό ὁποιαδήποτε κοσμική ἢ Ἐκκλησιαστική Ἀρχή .
Για να ἐκφράσουμε τό θέμα αὐτό και μέ την ὁρολογία τῶν Ἱ. Κανόνων ὑπάρχει σήμερα οὐσιαστική ἀδυναμία «Συνοδικῆς διαγνώσεων τῶν Ἐπισκοπικῶν Κανονικῶν Ἐγκλημάτων » . Τίθενται ἑπομένως τά ἑξῆς οὐσιώδη ἐρωτήματα:
1.Μπορεῖ ὁ Κληρικός ἢ ὁ Λαϊκός πού σκανδαλίζεται ἀπό την ἀποκλίνουσα ὡς προς τούς Ἱ. Κανόνες ἢ τήν Ἁγία Γραφή συμπεριφορά τοῦ Ἐπισκόπου νά ἀποστασιοποιηθῆ ἐπίσημα ἀπό αὐτόν;
- Ποία συγκεκριμένη μορφή μπορεῖ να λάβει αὐτή ἡ ἀπομάκρυνση και διαμαρτυρία;
- Ἡ ἀποκοπή και ἀποτείχιση ἀπό ἑνα ἐπίσκοπο ἐπιφέρει συνέπειες καί στίς σχέσεις του μέ ἂλλους Ἐπισκόπους.
ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Ἡ πρώτη ἀναζήτηση ἀπαντήσεων στά θέματα πού μᾶς ἀπασχολοῦν πρέπει να στραφεῖ προς τους ἱ. Κανόνες καί γιά νά γίνουμε πιο σαφεῖς στό ἱερό Πηδάλιο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου πού ἐπί 200 και πλέον χρόνια ἒχει ἡμιεπίσημο χαρακτῆρα αὐθεντικοῦ κειμένου τῶν ἱερῶν Κανόνων. Παράλληλα μποροῦμε να ἀνατρέξουμε καί στό Νομοκάνονα τοῦ Ἁγίου Φωτίου (Νομοκάνονα εἰς 14 τίτλους).
Δύο ἱ. Κανόνες ἀσχολοῦνται εὐθέως μέ τά πιό πάνω ζητήματα. Ὁ 31ος Ἀποστολικός και ὁ 15ος Κανόνας τῆς Πρωτοδευτέρας Συνόδου. Ἂς δοῦμε τι ὁρίζουν:
- Ὁ 31ος Ἀποστολικός ὁρίζει : « Εἲ τις Πρεσβύτερος, καταφρονήσας τοῦ ἰδίου Ἐπισκόπου, χωρίς συναγάγει, καί θυσιαστήριον ἓτερον πήξει, μηδέν κατεγνωκώς τοῦ Ἐπισκόπου ἐν εὐσεβείᾳ, και δικαιοσύνῃ, καθαιρείσθω, ὡς φίλαρχος».
- Ὁ 15ος Κανόνας τῆς Πρωτοδευτέρας διευκρινίζοντας τούς προηγούμενους κανόνες αὐτῆς (13ο και 14ο ) πού μέ ἂκρα αὐστηρότητα ὁρίζουν ὃτι δέν ἐπιτρέπεται πρό «τελείας κατακρίσεως» ἢπρό «συνοδικῆς διαγνώσεως» νά ἀποκοπεῖ κληρικός ἀπό τόν Ἐπίσκοπό του ὁρίζει μεταξύ ἂλλων και τά ἑξῆς: «…Οἱ γάρ δι’αἳρεσίν τινα παρά τῶν ἁγίων Συνόδων, ἢ Πατέρων, κατεγνωσμένην, τῆς πρός τόν πρόεδρον κοινωνίας ἑαυτούς διαστέλλοντες, ἐκείνου δηλονότι τήν αἳρεσιν δημοσίᾳ κηρύττοντος, καί γυμνῇ τῇ κεφαλῇ ἐπ’Ἐκκλησίας διδάσκοντος, οἱ τοιοῦτοι οὐ μόνον τῇ κανονικῇ ἐπιτιμήσει οὐχ ὑπόκεινται πρό συνοδικῆς διαγνώσεως ἑαυτούς τῆς πρός τόν καλούμενον Ἐπίσκοπον κοινωνίας ἀποτειχίζοντες, ἀλλά καί τῆς πρεπούσης τιμῆς τοῖς ὀρθοδόξοις ἀξιωθήσονται.…».
Α. Πηγές καί Βοηθήματα.
Τόσο ὁ ἓνας ὃσο καί ὁ ἂλλος Ἱ. Κανόνας πού ἀναφέραμε εἶναι τόσο συνοπτικοί πού εἶναι ἀδύνατον χωρίς περαιτέρω μελέτη νά ἒχουμε τίς ἀπαντήσεις στά ἐρωτήματα πού ἢδη θέσαμε.
Προκειμένου να ἀπαντήσουμε στά ἐν ἀρχῇ τεθέντα ἐρωτήματα θα χρησιμοποιήσουμε ὡς Πηγές καί Βοηθήματα τά ἑξῆς κείμενα:
Την σχετική ἑρμηνεία τοῦ Πηδαλίου πού ἀναφέρεται στους πιο πάνω Κανόνες καθώς και τά ἑρμηνευτικά ἒργα παλαιῶν διακεκριμένων ἑρμηνευτῶν πού περιέχονται στην Συλλογή τῶν ἱ. Κανόνων τῶν Ράλλη-Ποτλῆ.
- Ὃπως θά ἒχουμε την εὐκαιρία στη συνέχεια να δοῦμε οἱ ἱ. Κανόνες πού προαναφέραμε, ὃσο και οἱ ἑρμηνείες πού τις συνοδεύουν, ἒχουν πρό ὀφθαλμῶν μεμονωμένες περιπτώσεις παρανομούντων Ἐπισκόπων και δεν ἀντιμετωπίζουν καταστάσεις ὁμαδικῆς καταφρόνησης τῶν ἱ.κανόνων ἀπό μεγάλο ἀριθμό ἢ ἀκόμη και ἀπό την πλειοψηφία τῶν Ἐπισκόπων. Τι γίνεται στη περίπτωση πού πλανᾶται ἐσκεμμένα ἢ μή μιά ὁλόκληρη Σύνοδος;
- Αὐτό τό κενό θα προσπαθήσουμε νά τό καλύψουμε μέσα ἀπό την ἱστορική θεώρηση τῆς Ἐκκλησίας ἀξιοποιώντας τήν ζωντανή παράδοση της
- Τέλος ἡ ἱερές και ἃγιες Γραφές, Παλαιά και Καινή Διαθήκη πάντοτε ἀποτελοῦν τό ἱερό θυσαυροφυλάκειο γιά τήν ἀνακάλυψη ἀτραπῶν ἐκεῖ ὃπου ὁ ἀνθρώπινος λόγος ὁδηγεῖται σε ἀδιέξοδα.
- Θα ἀναζητήσουμε ἒτσι μέσω τοῦ γράμματος τό ζωοποιοῦν Πνεῦμα γιά νά ἀπαντήσουμε στα συνειδησιακά προβλήματα τοῦ σημερινοῦ Ὀρθόδοξου χριστιανοῦ (Κληρικοῦ-Λαϊκοῦ).
Ἡ Μέθοδος κατανόησης τῶν πιό πάνω πηγῶν θά γίνει μέ ὃλους τούς τρόπους πού κατανοοῦνται Ὀρθόδοξα τά ἱ. Κείμενα, δηλαδή
Μέσω τῆς Γραμματικῆς καί Τελεολογικῆς Ἑρμηνείας καί τῶν ἂλλων μεθόδων πού ἒχουν ἀποδειχθεῖ λυσιτελεῖς γιά τήν κατανόηση δεοντολογικῶν προτάσεων.
Θά προχωρήσουμε ὃμως περαιτέρω σέ μιά μορφή ἱστορικῆς ἑρμηνείας ὂχι μέ τόν τρόπο πού τήν κατανοοῦν οἱ νομικοί, δηλαδή ἀναζήτηση τῆς ἱστορικῆς ἀφορμῆς θεσπίσεως τοῦ ἱ. Κανόνα μόνον. Ἀλλά ἡ δική μας ἱστορική ἑρμηνεία θά ἐπεκταθῆ στό τρόπο πού κατανοήθηκαν καί ἐφαρμόσθηκαν οἱ ἱεροί αὐτοί κανόνες κατά τήν ἱστορική διαδρομή τῆς Ἐκκλησίας (Αὐτός ὁ τρόπος ἑρμηνείας πλησιάζει πρός τήν μέθοδο ἑρμηνείας τοῦ Ἀγγλοσαξωνικοῦ δικαίου πού ὀνομάζεται reasoning from case to case).
Θά ἐπιδιώξουμε τέλος νά ὁλοκληρώσουμε τήν ἑρμηνεία μέ μιά ἀνθρωπολογική προσέγγιση τῶν ἱ. Κανόνων γιατί εἶναι γνωστό ὃτι οἱ Οἰκουμενικοί Πατέρες δέν νομοθετήσουν βάσει ἀφηρημένων λογικῶν σχημάτων ἀλλά ἐξέφραζαν τήν χριστιανική ἀνθρωπολογία ὃπως διατυπώθηκε μέ σαφήνεια στό χριστολογικό Δόγμα.
ΤΟ ΝΟΗΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
- Τοῦ 31ου Ἀποστολικοῦ Κανόνος. Ὁ Κανόνας αὐτός ὁρίζει ὃτι ὁ Πρεσβύτερος πού λειτουργεῖ ξεχωριστά, χωρίς τήν ἂδεια καί τήν γνώμη του Ἐπισκόπου περιφρονώνταςαὐτόν, καθαιρεῖται. Ὁ Κανόνας αὐτός εἰσάγει μιά ἐξαίρεση σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἐπιτρέπεται στό πρεσβύτερο νά περιφρονήσει τόν Ἐπίσκοπο ὃταν καταλογίζει σέ αὐτόν εὐθύνη γιά παραπτώματα «περί τήν εὐσέβεια καί δικαιοσύνη». Κατά τό Πηδάλιο ἡ παράβαση αὐτή τοῦ ἐπισκόπου σημαίνει τό ἑξῆς: Νά εἶναι «φανερά ἢ αἱρετικός ἢ ἂδικος».
- Τοῦ 15ου τῆς Πρωτοδευτέρας. Ὁ Κανόνας αὐτός εἶναι μέν λεπτομερέστερος καί σαφέστερος ἒναντι τοῦ Ἀποστολικοῦ ἀλλά δέν ἒχει τήν εὑρύτητα ἐκείνου πού προβλέπει ἀπόσχιση ἀπό τόν Ἐπίσκοπο ὂχι μόνον γιά δογματικά ζητήματα ἀλλά καί γενικά γιά ἂδικες πράξεις. Ὁ Κανόνας αὐτός ὁρίζει λεπτομερέστερα μέ ποιό τρόπο γίνεται ἡ «ἀποτείχισις» ἀπό τό αἱρετικό Ἐπίσκοπο.
Στό σημεῖο αὐτό προκύπτει ἓνα ἐρώτημα:Ἡ καταδικαζόμενη ἀπό τόν ἱ.Κανόνα αὐτό αἱρετική διδασκαλία τοῦ Ἐπισκόπου εἶναι μόνον αὐτή πού ἐνεργεῖται ρητά , λεκτικά ἢ μπορεῖ νά συνάγεται καί σιωπηρά ἀπό τήν ὃλη στάση του; Εἶναι γνωστό ἀπό τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία μιά ἂκαιρη σιωπή ἐκφράζει ἐνίοτε μιά κραυγαλέα αἱρετική πίστη. Τέτοια περίπτωση ἀπετέλεσε ἡ συμπεριφορά τοῦ Νεστορίου πού ἐπέφερε τήν Συνοδική καταδίκη του γιατί δέχθηκε ἐνώπιόν του νά ἀποκαλεῖται ἡ Θεοτόκος ὡς χριστοτόκος.
Η ΕΚΤΑΣΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΣΥΖΗΤΟΥΜΕΝΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ
- Ὑποστηρίχθηκε στό παρελθόν (ἀπό τόν π. Ἐπιφάνειο Θεοδωρόπουλο) ὃτι ὁ ἱ. Κανόνας δένἐπιβάλλει τήν ἀποτείχιση πρό συνοδικῆς διαγνώσεως ἀλλά μόνον τήν ἐπιτρέπει προαιρετικά. Εἶναι δηλαδή δυνητικός καί ὂχι ὑποχρεωτικός κανόνας συμπεριφορᾶς. Νομίζω ὃτι καί ὁ ἱ. Κανόνας αὐτός, ὃπως καί πολλοί ἂλλοι, προβλέπει τόσο τήν Ἀκρίβεια (ἀποτείχιση πρό συνοδικῆς διαγνώσεως) ὃσο καί τήν Οἰκονομία (ἀποτείχιση μετά τήν συνοδικήν διάγνωσιν) . Αὐτό φαίνεται ἀπό τό ὃτι ἐγκωμιάζει τήν πρώτη περίπτωση , ὃταν βέβαια γίνεται κατά Θεόν.
- Ἡ ὑλοποίηση τῆς ἀποτείχισης γίνεται πάντα κατά τήν τέλεση τῆς Θ. Εὐχαριστίας (καθώς καί τῶν λοιπῶν ἀκολουθιῶν πού προβλέπεται ἡ μνημόνευση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἐπισκόπου). Δέν προκύπτει ὃμως ἀπό αὐτόν τόν Κανόνα ὃτι ἡ ἀτομική κατάγνωση τοῦ Ἐπισκόπου καθιστᾶ περιττή τήν συνοδική διάγνωση ἢ ὃτι προσωρινά τήν ὑποκαθιστᾶ ἒτσι ὣστε νά ἒχει εὑρύτερο ἀντίκτυπο σέ ὃλη τήν τοπική Ἐκκλησία. Μόνον ὁ ἱερατεύων σέ συγκεκριμένο Θυσιαστήριο Πρεσβύτερος καί τό ποίμνιο του ἀποκόπτεται ἀπό τήν εὐχαριστηριακή κοινότητα στήν ὁποία προεδρεύει ὁ ἐγκαλούμενος ὡς αἱρετικός Ἐπίσκοπος. Ἐξάλλου οὐδεμία μνεία γίνεται στό Κανόνα αὐτό γιά ἀποκοπή λαϊκοῦ ἀπό τήν εὐχαριστηριακή κοινότητα πού θά εἶχε ὡς συνέπεια νά βρεθεῖ αὐτός ἐντελῶς ἐκτός τῶν μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας.
- Δέν δικαιολογεῖται ἐξάλλου ἀπό τόν Κανόνα αὐτό δυνατότητα ἀποτείχισης πρό συνοδικῆς διαγνώσεως κατά τῶν λοιπῶν Ἐπισκόπων πού τυχόν κοινωνοῦν μέ τόν ὑπόλογο μέν Ἐπίσκοπο ἀλλά ὂχι ἀκόμη συνοδικά καθηρημένο.Δέν μπορεῖ νά γίνει ἐδῶ ἀνάλογη ἐφαρμογή π.χ.τοῦ 10ου Ἀποστολικοῦ Κανόνα «Εἲ τις ἀκοινωνήτῳ κἂν ἐν οἲκω συνεύξηται οὗτος ἀφοριζέσθω» γιά τόν προφανῆ λόγο ὃτι δέν ἒχει ἀφορισθεῖ συνοδικά ὁ ὑπόλογος Ἐπίσκοπος ὣστε νά ἐπιτιμηθοῦν καί οἱ μετ’αὐτοῦ κοινωνοῦντες. Ἡ συνοδική διάγνωση δέν ἀντικαθίσταται ἀπό τήν βούληση ἑνός κληρικοῦ ἒστω καί συνειδησιακά ἂψογου.
- Ἡ ἀποτείχιση ὡς προσωρινή κατάσταση δέν δίνει δικαίωμα στό ἀποτειχούμενο κληρικό νά προσκολληθῆ σέ ἂλλον Ἐπίσκοπο ἢ νά μνημονεύει τό ὂνομα ἂλλου.
- Τό δικαίωμα τῆς Ἀποτείχισης συνδέεται μέ τό ἀνθρωπολογικό μέγεθος τῆς ἐν Χριστῷ Ἐλευθερίας. Ὁ Ὀρθόδοξος ἱερέας δέν εἶναι δοῦλος ἀνθρώπων ἀλλά δοῦλος τοῦ Χριστοῦ καί δικαιοῦται νά κρίνει τῆς πράξεις του Ἐπισκόπου σύμφωνα μέ τόν Εὐαγγελικό Νόμο. Ἡ ὑπακοή στόν Ἐπίσκοπο πού προβλέπουν πολλοί ἱ. Κανόνες δέν εἶναι ἂσχετη μέ τήν ὃλη λειτουργία τοῦ Νομοκανονικοῦ συστήματος τῆς Ἐκκλησίας, δηλαδή τήν ὑπακοή τοῦ Ἐπισκόπου στή Σύνοδο, τῆς Συνόδου τῶν Ἐπισκόπων στόν Χριστό.
Γιά νά κατανοήσουμε σωστά τίς σημερινές δυνατότητες Ἀποτείχισης πού προβλέπουν οἱ ἱ. Κανόνες πρέπει νά λάβουμε ὑπ’ὂψιν τόν διφυῆ χαρακτῆρα πού ἒχει σἠμερα ἡ ἀρχιερωσύνη στό τόπο μας. Δέν ἒχει μόνο πνευματικό χαρακτῆρα ἀλλά καί διοικητικό. Ὃταν γράφτηκαν οἱ ἱ. Κανόνες καί πολλούς αἰῶνες μετά ὁ βασικό σύνδεσμος τοῦ Ἐπισκόπου μέ τούς Πρεσβυτέρους ἦταν ἡ μνημόνευση τοῦ ὀνόματός του στή Θ. Λατρεία. Σήμερα στό Ἑλληνικό Κράτος οἱ σχέσεις Ἐπισκόπου (Μητροπολίτου) καί Πρεσβυτέρων ἀποτελοῦν ἓνα πολυσύνθετο πλέγμα διοικητικό, θεολογικό, οἰκονομικό καί κοινωνικό πού περιπλέκει ἀφάνταστα τήν δυνατότητα ἀποτείχισης χωρίς ἐμπλοκή σέ Κρατικούς καί μή μηχανισμούς.
Θά ἀποτειχιστεῖ ὁ Πρεσβύτερος ἀπό τόν Ἐπίσκοπο του μόνον πνευματικά ἢ καί διοικητικά καί οἰκονομικά;
ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ
Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν συνθηκῶν μιᾶς περιπτώσεως ἀποτείχισης πρέπει νά ἐξετασθῆ βάσει τῶν ἱστορικῶν προηγουμένων περιπτώσεων πού παρουσιάστηκαν στήν μακραίωνη ἐκκλησιαστική ζωή.
Ἀπό τήν μελέτη τῶν διαφόρων περιπτώσεων φαίνεται ὃτι ὑπάρχει μιά κατευθυντήρια γραμμή πού συνίσταται στή διαφοροποίηση τῶν ἀντιδράσεων ὃταν σφάλλει ἓνας ἢ μερικοί μόνον Ἐπίσκοποι ἀπό τίς περιπτώσεις πού σφάλλει μεγάλος ἀριθμός Ἐπισκόπων ἢ καί ὁλόκληρη Σύνοδος.
Στήν μεμονωμένες περιπτώσεις Ἐπισκόπων εἶναι δυνατή ἡ ἀποτείχιση (π.χ. περίπτωση ἁγίου Θεοδώρου Στουδίτου) . Στίς περιπτώσεις πού μεγάλος ἀριθμός Ἐπισκόπων πλανᾶται και ὑπάρχει πιθανότητα νά διασπασθῆ τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας ἀκολουθεῖται ἡ μετριοπαθής τακτική τῆς ἀναμονῆς «ἓως ὃτου παρέλθη ἡ ὀργή Κυρίου». Τέτοιο παράδειγμα εἶναι τόσο ἡ στάση τῶν Ὀρθοδόξων Ἐπισκόπων κατά τήν Εἰκονομαχία ὃσο κυρίως ἡ διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου πρός τούς ὀπαδούς του κληρικούς ὃταν ἒφευγε γιά τήν ἐξορία. Δηλαδή, νά διαμαρτυρηθοῦν μέν γιά τήν ἀδικία σέ βάρος του ἀλλά νά μήν ἀποσχισθοῦν τῶν διωκτῶν του Ἐπισκόπων γιά νά μήν διασπασθεῖ ἡ Ἐκκλησία.
Ἂξια προσοχῆς εἶναι καί ἡ στάση τῶν (περί τόν Γεννάδιον Σχολάριον)ἀνθενωτικῶν Ἐπισκόπων πρίν ἀπό τήν Ἃλωση τῆς Πόλης πού χωρίς νά δηλώσουν ὃτι ἀποτειχίζονται παρέμειναν στά σπίτια τους μετά τήν Ἑνωτική Λειτουργία μέ τούς Παπικούς τόν Δεκέμβριο τοῦ 1452.
ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ
Ἡ ἁγιογραφική θεμελίωση τῆς Ἀποτείχισης ἀπό τόν αἱρετικό ἢ ἂδικο Ἐπίσκοπο δέν στηρίζεται σέ κάποια συγκεκριμένα χωρία τῆς Βίβλου ἀλλά σέ ὃλη τήν ἁγία Γραφή. Εἰδικότερα, στήν Παλαιά Διαθήκη περιγράφονται ἀντίστοιχες πνευματικές καταστάσεις ἀπό τή ζωή τοῦ ἀρχαίου Ἰσραήλ. Τί σημαίνει ἐκείνη ἡ ἐντολή τοῦ Θεοῦ «ἐξέλθετε ἐκ μέσου αὐτῶν καί ἀφορίσθητε»;
Μιά πρακτική ἀπάντηση μέ θεολογικές προεκτάσει δίνεται στά Μακκαβαϊκά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἡ Μακκαβαϊκή Ἐποχή ἒχει πολλές ἀντιστοιχίες μέ τήν δική μας γιατί παρουσιάζει ὃμοιες μέ τίς σημερινές πειρασμικές δυνάμεις πού χρησιμοποιοῦν ὃμοια θεωρητικά ἐπιχειρήματα γιά νά ἀποσπάσουν τούς ἀνθρώπους ἀπό τόν ἀληθινό Θεό.
Οἱ τότε ἀσεβεῖς Ἀρχιερεῖς Μενέλαος, Ἰάσονας, Ἂλκιμος κ.λ.π σέ συνεννόηση μέ τούς εἰδωλολάτρες χρηματίζοντες καί χρηματιζόμενοι ὁδηγοῦσαν τό Λαό σέ ἀποστασία ἀπό τόν ζῶντα Θεό . Τό βασικό τους ἐπιχείρημα ἦταν ὃτι ὁ Λαός τοῦ Θεοῦ δέν συμμεριζόταν τήν παγκοσμιοποίηση τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἀλλά ἦταν θρησκευτικά «ἐσωστρεφῆς». Ζητοῦσα λοιπόν ἀπό τό Λαό νά συναινέσει σέ ἓνα πρώιμο Οἰκουμενισμός «… πορευθῶμεν καί διαθώμεθα διαθήκην μετά τῶν ἐθνῶν τῶν κύκλῳ ἡμῶν, ὃτι ἀφ’ἧς ἐχωρίσθημεν ἀπ’αὐτῶν εὗρεν ἡμᾶς κακά πολλά» (1.Μακκ. 1,11). Τί ἒκαναν τότε οἱ εὐσεβεῖς τηρηταί τοῦ Νόμου. Προέταξαν τόν Εὐσεβῆ Λογισμό καί ἒμειναν ἀμετακίνητοι στή πίστη ἀγνῶντας τίς ἀσεβεῖς προπαγάνδες τῶν ἀρχιερέων. Ὃταν ἡ κατάσταση μέσα ἀπό διωγμούς καί προδοσίες ἒφτασε στό ἀπροχώρητο ὃσοι δέν ἂντεχα τήν καταπίεση κατέφυγαν στίς ἐρημιές (ἂς ποῦμε ἀποτειχίσθηκαν) χωρίς νά διασπάσουν τό Λαό τοῦ Θεοῦ σέ μικρότερες ἐθνοθρησκευτικές ὁμάδες ὃπως ἒκανε παλαιότερα ὁ πονηρός δοῦλος Ἱεροβοάμ.Ἀργότερα αὐτοί διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στήν ἀποτίναξη τοῦ ζυγοῦ τῆς σκλαβιᾶς καί ἐπαναφορά ὃλου τοῦ Λαοῦ στή πατρώα πίστη.
Ὃσοι πάλι θεώρησαν ὃτι πρέπει νά ὀχυρωθοῦν πίσω ἀπό τό Νόμο καί νά μαρτυρήσουν γιά τήν Πίστη κινήθηκαν ἀνεξάρτητα ἀπό τούς Ἀρχιερεῖς σάν μεμονωμένες περιπτώσεις Ἐθνικῆς καί Θρησκευτικῆς δράσης χωρίς ὡστόσο νά δημιουργήσουν καί αὐτοί δική τους ἐθνικοθρησκευτική ὁμάδα.
Μιά θρησκευτική ὁμάδα ἐξάλλου πού τηροῦν τίς παραδόσεις,οἱ Ἀσιδαῖοι, φαίνεται ὃτι ἒχουν δημιουργήσει μιά μορφή ἀποτείχισης.
ΤΕΛΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ
Ἀπό ὃλα τά πιό πάνω συμπεραίνουμε ὃτι τό θέμα τῆς Ἀποτείχισης δέν εἶναι τόσο ἁπλό ὃσο τυχόν φαίνεται ἐκ πρώτης ὂψεως . Ἡ ὀρθή ἀπάντηση προϋποθέτει ἐκτός ἀπό τήν μελέτη τῶν ἱερῶν Κανόνων καί γνώση ὃλης τῆς ἁγίας Γραφῆς καθώς καί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας. Πέρα ἀπό ὃλα αὐτά χρειάζεται καί ὁ φωτισμός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ὣστε νά ἀποτελέσει ἡ ἐνἐργεια πού θά ἐπιλεγεῖ ἀφορμή σωτηρίας τόσο τῶν ἐνισταμένων ὃσον καί τοῦ ὀρθοδόξου πληρώματος καἰ ὂχι ἀφορμή περαιτέρω διασπάσεως τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ.
Υ.Γ.
(Συγχωρήσατέ μου, ἀδελφοί ἐν Χριστῷ, τήν ἀκρασία μου νά ἀποφαίνομαι γιά τόσο σοβαρά θέματα πού καί οἱ ἲδιοι οἱ Πατέρες μας ἦταν πολύ προσεκτικοί. Εὒχεσθε! )
http://makkavaios.blogspot.gr/2016/12/blog-post_48.html#more
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου