Θεολόγου – Κοινωνιολόγου (Τh.M)
τ.Πολιτικού Τμήματος Νομικής Σχολής -Αθηνών.
* Υπέρ υγείας του Σεβασμιωτάτου Γέροντος Χαλκηδόνος κ.Ιωακείμ ως
αντίδωρο για την πολύτιμη βοήθεια του καί την έμπρακτη έν Χριστώ
αγάπη του .
** Η παρούσα μελέτη δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Εκκλησιαστικός Φάρος
(επιστημονικό Θεολογικό περιοδικό σύγγραμμα του Πατριαρχείου Αλε-
ξανδρείας), τόμος ΟΣΤ ’ (2005), σσ. 165 – 193.
2
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α .
ΚΕΦ.Α΄ … « Η Διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά για την
εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος . »
1. Καθ’ύπαρξιν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος .
2. Κατ’ ενέργειαν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος .
α. Κατ’ ενέργεια έγχρονη πρόοδος .
β. Κατ’ενέργεια άχρονη πρόοδος .
ΚΕΦ.Β΄ … « Οι Πηγές της διδασκαλίας του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά
για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος . »
1. Οι Καππαδόκες .
2. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας .
3. Ο Φώτιος .
4. Ο Γρηγόριος Β΄ ο Κύπριος .
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : α) Πηγές .
β) Βοηθήματα .
3
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ .
ΓΠΣ 1 : Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα , εκδ.B Bobrinsky .
Π. Παπαευαγγέλου , J.Meyendorff , Π. Χρήστου
Θεσσαλονίκη 1988.
ΓΠΣ 5 : Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα , εκδ. Π.Κ.Χρήστου ,
Θεσσαλονίκη 1992 .
D.S : Dictionaire de Spiritualite , Paris 1961 .
ΘΗΕ : Θρησκευτική καί ηθική εγκυκλοπαίδεια , εκδ. Μαρτίκου , Αθήνα
1962 – 1968 .
4
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .
Δεν υπάρχει κανείς Βυζαντινός Θεολόγος των μέσων χρόνων , που
δεν έλαβε μέρος , με τον ένα ή τον άλλο τρόπο , στην ατέλειωτη διαμάχη
για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος , γράφει ο π. J.Meyendorff 1 .
Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ο ιερός Γρηγόριος Παλαμάς , η
διδασκαλία του οποίου για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος υπήρξε
ουσιαστικά καί η εκκίνηση της όλης θεολογικής του πορείας 2 . Τί
λειτούργησε όμως ώς αφορμή αυτής του της θεολογήσεως ;
Αναμφισβητητα , η ανάγκη αντιρρητικής αναφοράς στις απόψεις
του Βαρλαάμ , θεολόγου καί φιλοσόφου από τη Σεμιναρία της
Καλαυρίας 3. Ο Βαρλαάμ αντιμετώπισε το 1334 , κατ΄ εντολήν του
Αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ΄ , τους αντιπροσώπους του πάπα στις
συζητήσεις που πραγματοποιούνταν στην Κωνσταντινούπολη για την
ένωση των Εκκλησιών . Και αντέκρουσε μέν τα επιχειρήματα των
Δυτικών , αλλά ο τρόπος της θεολογήσεως του , ιδιαιτέρως στο ζήτημα
του Filioque , καί η χρησιμοποίηση της διαλεκτικής μεθόδου οδηγούσε
σε ένα είδος θεολογικού αγνωστικισμού 4 , που απέκλειε κάθε θεώρηση
στο μυστήριο της Αγίας Τριάδας 5 .
Οι θεολογικοί κύκλοι της Ανατολής εύλογα ζητούσαν γνησιώτερη
υπεράσπιση της ορθόδοξης θέσης . Γι’ αυτό εισέρχεται στο προσκήνιο ο
Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς , κατόπιν προτροπής φίλων του , με σκοπό
τη διασάφηση των Ορθοδόξων απόψεων . Γράφει λοιπόν , τους δύο
Αποδεικτικούς Λόγους περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος , το
1335 . Με αυτές τις πραγματείες δεν απαντά στον Βαρλαάμ αλλά στους
Λατίνους , ακριβώς διότι δεν έκρινε επαρκή την απάντηση του Βαρλαάμ
πρός εκείνους 6 .
Σε αυτή τη συνάφεια πρέπει να σημειώσουμε πώς άν καί η αφορμή
της θεολογήσεως του Γρηγορίου Παλαμά για την εκπόρευση του Αγίου
Πνεύματος υπήρξε αντιρρητική , ο ιερός Πατήρ δεν περιορίζεται μόνο
στην αντίρρηση αλλά δομεί με οδηγό την προγενέστερη παράδοση αλλά
καί με τη δική του συμβολή καί θετικά τη διδασκαλία για την εκπόρευση
του Αγίου Πνεύματος 7 .
1 Βλ. J.Meyendorff , A study of Gregory Palamas , St.Vladimir’s Seminary Press , Crestwood , New
York 1998 , p.228 .
2 Με εξαίρεση βέβαια το έργο «Λόγος είς τόν βίον του Οσίου Πέτρου του Αθωνίτου » , το οποίο είναι
το πρώτο από τα συγγράμματα του Γρηγορίου του Παλαμά , γραμμένο το 1333 . Βλέπε Π.Χρήστου ,
Εισαγωγή ΓΠΣ 5 , σ.126 .
3 Για τον Βαρλαάμ , βλ. Π. Χρήστου « Βαρλαάμ ο Καλαβρός» , Θ.Η.Ε τόμος 3ος , σσ. 624-627 .
4 Βλ. Π.Χρήστου , Εισαγωγή ΓΠΣ 1 , σ. 9 .
5 Βλ. Β.Δεντάκης , Βυζαντινή Εκκλησιαστική Γραμματολογία , Τόμος 4ος , σσ. 94 –95 , καθώς επίσης
Χ.Σωτηρόπουλου , Θέματα θεολογίας του ΙΔ΄ αιώνος , σ. 14 .
6 Βλ. Π.Χρήστου , ΓΠΣ 1 , σ. 10 .
7 Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη που διατυπώνει ο J.Meyendorff “ Palamas was fiercely faithful to
doctrinal Orthodoxy , but he was not systematically anti – Latin , as is proved by his attempts , and
those of his followers , to explain his point of view to any Westerners whom he could reach , the
5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄.
“ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ του ΠΑΛΑΜΑ
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ .”
Ώς αφετηρία της εξετάσεως της διδασκαλίας του Ιερού Γρηγορίου
του Παλαμά , για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος , θέτουμε το
ακόλουθο απόσπασμα από τον Β΄ Λόγο « Περί εκπορεύσεως του Αγίου
Πνεύματος » , ώς σημαντικό καί περιεκτικό , κατά την γνώμη μας , των
βασικών σημείων της διδασκαλίας του :
« Τό Πνεῡμα τό ἃγιον πρό αἰώνων καί ἐπ ‘ αἰῶνας καί ἒτι
ἰδιαίτατον μέν ἒχει τῆς ἰδιοτρόπου ὑπάρξεως τό ἐκ τοῦ πατρός ,
τῆς μόνης πηγαίας θεότητος , ἐκπορεύεσθαι , τουτέστιν ἐκ τῆς
ὑπερθέου ἐκείνης οὐσίας καθ’ ὑπόστασιν μόνην την πατρικήν
.... Οὓτω δέ ὂν ἐκ τοῦ πατρός οὒτ’ αὐτοῦ διϊσταται ποτέ , καί τῶ
υἱῶ οὐχ ἧττον ἣνωται οὐσιωδῶς τε καί ἀδιαστάτως , αὐτῶ τε
ἐπαναπαυόμενον καί ἲδιον αὐτοῦ ὑπάρχον καί ἐν αὐτῶ
φυσικῶς διατελοῦν ἀεί ˙ αὐτός γάρ ἐστίν ὁ τοῦ πνεύματος
ταμίας . Οὐδέν οὖν καινόν , εἰ καί ἐξ ‘ αὐτοῦ καί ἐκ τῆς φύσεως
αὐτοῦ προϊέναι λέγεται , καθ ‘ ὑπόστασιν μέντοι τήν πατρικήν ˙
καί δι ‘ αὐτοῦ καί ἒξ ‘ αὐτοῦ φυσικῶς καί δίδοται καί πέμπεται
καί προχεῖται καί προέρχεται , δι’ αὐτοῦ διδόμενόν τε καί
φανερούμενον , εἰ δέ βούλει καί ἐκπορευόμενον πρός οὓς ἂξιον.
Καί ἐκπόρευσιν γάρ εἲπουπερ ἂν ἐν τοῖς τοιούτοις ἀκροάση ,
τήν φανέρωσιν νόει. » 8
Το
μυστήριο της βάπτισης αποτελεί ένα από τα επτά μυστήρια του
Χριστιανισμού που συμβολίζει την είσοδο του πιστού στην Εκκλησία και την
καθάρσή του από το προπατορικό αμάρτημα. Ετυμολογική ανάλυση της λέξης
«βάπτιση», δείχνει πως προέρχεται από το ρήμα βάπτω που σημαίνει «βυθίζω
συχνά ή έντονα, καταδύω, βουτάω».
