ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ῾Υπό Κωνσταντίνου Β. Σκουτέρη Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν

(1) Status Questionis.

Ἡ πρόοδος πού ἔχει σημειωθῆ στήν ἰατρική τά τελευταῖα χρόνια, τόσο στόν τομέα τῆς θεραπευτικῆς, ὅσο καί στόν τομέα τῆς γενετικῆς καί τῆς βιολογίας, πέρα τοῦ ὅτι εἶναι ἐντυπωσιακή καί συχνά ἔξω καί ἀπ᾿ αὐτά τά ὅρια τῶν προσδοκιῶν τοῦ ἀνθρώπου, προκαλεῖ τή θεολογία καί φαίνεται νά τήν ἐξωθῆ σέ ἐπανερμηνεία καί ἐπαναθεώρηση τῶν παραδοσιακῶν της ἀντιλήψεων. Ὡστόσο σέ κύκλους θεολόγων, ἀλλά καί μή θεολόγων πλανᾶται τό ἐρώτημα· ῎Εχει ἡ θεολογία τά ἀπαραίτητα ἐφόδια γιά νά δώση ἀπάντηση σέ ἐρωτήματα, τά ὁποῖα ἐπιτακτικά θέτει ἡ σύγχρονη ἐπιστημονική ἔρευνα; Μήπως ἡ ἠθική της εἶναι παρωχημένη καί ἀναποτελεσματική, ἀνίκανη νά ἀντιμετωπίση τά νέα δεδομένα καί τίς ἁλματώδεις ἐξελίξεις πού ἀναφέρονται στή βιολογική ὕπαρξη καί λειτουργία τοῦ ἀνθρώπου; Μήπως ὁ λόγος της ἀφορᾶ μόνο στήν πνευματική σφαῖρα τῆς ὑπάρξεως καί δέν μπορεῖ νά εἶναι συμβατός μέ τήν πραγματικότητα τῆς ἐξελίξεως, ἤ ἀκριβέστερα τῆς ἐπαναστάσεως, πού ἐπιτελεῖται στόν τομέα τῆς βιολογίας καί τῆς ἰατρικῆς; Μήπως τό δόγμα, ἡ πίστη τῆς ᾿Εκκλησίας, ἐπέβαλε ἕνα τυποποιημένο ἦθος, τό ὁποῖο χαρακτηρίζει ἡ ἀκαμψία, ἡ ἀνελαστικότητα καί ἡ ἀδυναμία προσαρμογῆς στά νέα ἐπιτεύγματα τῆς ἐπιστήμης;

Τά ἐρωτήματα αὐτά ἔχουν πολλές πλευρές καί μπορεῖ νά ἀναγνωρίση κανείς σ᾿ αὐτά ποικίλες ἀφορμές γιά συζήτηση. Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ βιοηθική ἔκανε τήν ἐμφάνισή της τά τελευταῖα μόλις χρόνια, ἀρχικά στήν ᾿Αμερική καί στή συνέχεια στήν Εὐρώπη, προφανῶς δέ εἶναι προϊόν τῶν νέων δεδομένων πού ἔθεσε ἡ ἰατρική πρόοδος καί οἱ ἔρευνες στόν τομέα τῆς Βιολογίας. ῾Η Βιοηθική ἦλθε ὡς παρεπόμενο τῶν ἐπιστημονικῶν ἐξελίξεων καί ἀποβλέπει στήν κριτική ἀντιμετώπιση τῶν διλημμάτων καί στήν ἀξιολόγηση τῶν συνεπειῶν πού ἡ νέα γνώση ἔχει φέρει στήν ἐπιφάνεια τῆς κοινωνικῆς ζωῆς. ῾Η Βιοηθική, λοιπόν, ἐμφανίσθηκε σάν μιά ἀνάγκη νά ἀντιμετωπισθοῦν τά ἠθικά προβλήματα πού συνδέονται μέ τήν πρόοδο τῆς ᾿Ιατρικῆς ἐπιστήμης, ἀλλά καί ἐκεῖνα πού ἀπορρέουν ἀπό τά πειράματα πού σχετίζονται μέ τή βιολογική ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου.

(2) Προσέγγιση τῶν ἐννοιῶν.

Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ ὅρος «ἠθική», ὡς δηλωτικός κάποιου τρόπου καί κώδικα συμπεριφορᾶς, ἔχει γίνει ἀφορμή νά διατυπωθοῦν κατά καιρούς ποικίλες γνῶμες, τά τελευταῖα δέ χρόνια ἡ δυτική θεολογία τόν εἶχε γιά καιρό ἀφήσει στό περιθώριο, γιατί θεωροῦσε ὅτι ἐκφράζει μιά πεπαλαιωμένη ἀντίληψη γιά τόν ἄνθρωπο καί τή ζωή. ῾Ο ὅρος «ἠθική» ἔχει τήν ἀφετηρία του στήν ἀρχαία ἑλληνική σκέψη. ᾿Ετυμολογικά προέρχεται ἀπό τόν ὅρο «ἦθος» πού εἶναι ἄλλη γραφή καί ἑρμηνεία τοῦ ὅρου «ἔθος». ῾Ο ᾿Αριστοτέλης θεωρεῖ τήν ἠθική ὡς τό δεύτερο σκέλος τῆς ἀρετῆς, μετά τήν «διανοητική», πιστεύει δέ ὅτι «ἐξ ἔθους παραγίνεται, ὅθεν καί τοὔνομα ἔσχηκε μικρόν παρεκκλῖνον ἀπό τοῦ ἔθους». ῎Ετσι ἡ ἠθική, πού διαμορφώνεται μέ τή συνήθεια, σχετίζεται μέ τό χρόνο. ῾Η ἠθική δηλώνει τή συμπεριφορά τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία διαμορφώνεται ἀνάλογα μέσα στό χρόνο. ῎Αλλοι ἀρχαῖοι συγγραφεῖς βλέπουν στό ἦθος, πέρα ἀπό τή διαμόρφωση τρόπου συμπεριφορᾶς, ἡ ὁποία ἐπιτυγχάνεται μέ τή συνήθεια, κάτι τό θεῖο. «῏Ηθος ἀνθρώπῳ δαίμων» θά πῆ ὁ ῾Ηράκλειτος, ἐννοῶντας ὅτι ἦθος γιά τόν ἄνθρωπο εἶναι ἡ θεία δύναμη πού κατοικεῖ μέσα του. 'Εδῶ τό ἀνθρώπινο τό ἦθος εἶναι κάτι πέρα ἀπό ἕνα τρόπο πού διαμορφώνει ἡ συνήθεια, εἶναι τό ἀποτέλεσμα τῆς σχέσεως μέ τό θεῖο.

Μια Ορθόδοξη προσέγγιση σε θέματα Βιοηθικής Του Μητροπολίτη Πάφου Γεωργίου

          Οι Βιοεπιστήμες, δηλαδή οι κλάδοι της Επιστήμης που έχουν ως αντικείμενο έρευνας το φαινόμενο της ζωής, από το κύτταρο και τους μικροοργανισμούς, μέχρι τα ζώα και τον ίδιο τον άνθρωπο, καθώς και η αντίστοιχη Βιοτεχνολογία έχουν σημειώσει τεράστια ανάπτυξη κατά την τελευταία πεντηκονταετία. Πολλά από τα επιτεύγματά τους (π.χ. μεταμοσχεύσεις οργάνων, τεχνολογίες αναπαραγωγής κ.ά) εφαρμόζονται ήδη και στον τόπο μας. Άλλων, όπως είναι τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, κάνουμε χρήση˙ και όλων, γενικά, έχουμε, λίγο ή πολύ, γνώση.

          Πολλά από τα επιτεύγματα αυτά κρίνονται ως ευεργετικά για τον άνθρωπο. Έτσι, με τις μεταμοσχεύσεις οργάνων παρέχεται η δυνατότητα επιβίωσης, ή, και βελτίωσης της ποιότητας ζωής, σε ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα με ζωτικά όργανά τους˙ με τις τεχνολογίες αναπαραγωγής μπορούν πολλά ζευγάρια, που χωρίς τη βοήθειά τους θα έμεναν άτεκνα, να αποκτήσουν απογόνους˙ η γενετική μηχανική επαγγέλλεται την πρόβλεψη και θεραπεία ασθενειών κ.ο.κ.

          Υπάρχουν, όμως, και περιπτώσεις στις οποίες δεν κρίνεται από όλους επωφελής, ή τουλάχιστον, δεν στερείται διλημμάτων η εφαρμογή των νέων εφευρέσεων, όπως συμβαίνει π.χ. στη λήψη οργάνων από πτωματικούς δότες, στην ετερόλογη γονιμοποίηση, στην επέμβαση στα γονίδια ζώων ή φυτών κλπ.

          Οι απορίες και τα διλήμματα των ανθρώπων, όσον αφορά στις ως άνω νέες επιστημονικές ανακαλύψεις και τις εφαρμογές τους, οδήγησαν στην εμφάνιση του κλάδου της Βιοηθικής. Η Βιοηθική καλείται να θέσει όρια ανάμεσα στις θετικές και αρνητικές συνέπειες των Βιοεπιστημών και της Βιοτεχνολογίας στη ζωή μας, να προβάλει κριτήρια επιλογής πορείας μέσα από τους πολλούς και ποικίλους δρόμους που διανοίγονται, καθώς επίσης και να δημιουργήσει αντιστάσεις στη συνεχώς αυξανόμενη πίεση για εφαρμογή στη ζωή των ανθρώπων των οποιωνδήποτε εφευρέσεων ή ανακαλύψεων.

          Κάθε Ηθική είναι, φυσικά, αναπόσπαστα συνδεδεμένη με ένα φιλοσοφικό σύστημα ή μια θρησκεία στην οποία και αναφέρεται. Άλλη π.χ. είναι η Ηθική του Μαρξισμού, άλλη του Ισλάμ και άλλη του Χριστιανισμού. Η διάκριση, ασφαλώς, υφίσταται και στον τομέα της Βιοηθικής. Όσα θα πούμε παρακάτω αναφέρονται στην Ορθόδοξη Χριστιανική Ηθική. Ή, όπως έχει δοθεί το θέμα, θα είναι μια Ορθόδοξη (Χριστιανική) προσέγγιση σε θέματα Βιοηθικής.

          Για την Ορθόδοξη Εκκλησία ήταν πάντα ξεκάθαρο πως δεν είναι νοητό να τίθενται εξωτερικοί φραγμοί ή περιορισμοί στην Έρευνα και στην Επιστήμη. Εκείνο που τονίζεται είναι ότι η Επιστήμη θα πρέπει  να συμπορεύεται με το ήθος. Γι’ αυτό και ο Επιστήμονας θα πρέπει να θέτει ο ίδιος φραγμούς στην έρευνά του  όταν υπάρχει ο πιο πάνω κίνδυνος. Είχε προειδοποιήσει, προηγουμένως, και ο Πλάτων ότι «πάσα επιστήμη χωριζομένη αρετής, πανουργία και ου σοφία φαίνεται».

          Για κάθε επιστημονικό και τεχνολογικό επίτευγμα θα πρέπει να εξετάζεται αν τούτο προάγει την ανθρώπινη ζωή ή την ευτελίζει. Αν είναι σύμφωνο με το θέλημα του Θεού ή αν αποστασιοπείται από αυτό. Αν είναι όντως επίτευγμα, ή συνιστά «ύβριν», με την αρχαία Ελληνική σημασία του όρου.

          Δυστυχώς δεν μπορούμε να βρούμε έτοιμες απαντήσεις στην Ορθόδοξη Γραμματεία, στην Αγία Γραφή και στην Ιερά μας Παράδοση, για τα ερωτήματα που αναφύονται από τα νέα επιτεύγματα. Δεν είναι μόνο το νέο και πρωτόγνωρο του πράγματος που ήγειρε ερωτήματα απροσδόκητα σε παλαιότερες εποχές. Είναι και το γεγονός πως στην Ορθοδοξία δεν συνηθίζονται αποφθεγματικές ή δογματικές διακηρύξεις, αλλ’ούτε και αφορισμοί πάνω στα προβλήματα της ζωής. Στην Ορθοδοξία προτιμάται ο τονισμός βασικών θεμελιωδών αρχών και κριτηρίων που, σαν λυδία λίθος, καθιερώνουν κανόνες συμπεριφοράς και κρίνουν την ηθική τους διάσταση.

          Η Αγία Γραφή, εξάλλου, δεν απευθύνεται στους ανθρώπους μιας συγκεκριμένης εποχής. Το μήνυμά της είναι διαχρονικό και απευθύνεται τόσο στις σημερινές γενιές όσο και στις επόμενες, αλλά και τις προηγούμενες. Στην Αγία Γραφή βρίσκουμε σε γενικές και αναλλοίωτες αρχές το θέλημα του Θεού, που παραμένει το ίδιο από τότε που δημιουργήθηκε ο κόσμος και θα εξακολουθήσει να μένει έτσι, αναλλοίωτο, για πάντα. Δική μας επίπονη δουλειά , των Θεολόγων και των πιστών επιστημόνων, είναι να εγκύψουμε στην Αγία Γραφή και με προσευχή και μελέτη να βρούμε, με βάση το θέλημα του Θεού, απαντήσεις στα φλέγοντα ερωτήματα της εποχής μας, να καθορίσουμε, με άλλα λόγια, το περιεχόμενο της Ορθόδοξης Βιοηθικής.

          Γενικές αρχές που συναντώνται στην Αγία Γραφή και έχουν παντοτινή αξία, κατανοητές, χωρίς καμιά ιδιαίτερη προσπάθεια, από όλους είναι:

α) Το «ου φονεύσεις». Η αφαίρεση ανθρώπινης ζωής σε οποιοδήποτε ηλικιακό στάδιο του ανθρώπου, από την ώρα της σύλληψης και μετά, είναι καταδικαστέα από απόψεως Ορθοδόξου Βιοηθικής. Εκτρώσεις για οποιοδήποτε λόγο, τεχνικές αναπαραγωγής που συνεπάγονται θανάτωση εμβρύων, μέθοδοι ευθανασίας κλπ. καταλαβαίνουμε ότι δεν ευοδούνται από Ορθοδόξου σκοπιάς.

β) Το «ου μοιχεύσεις» είναι άλλη ξεκάθαρη εντολή στην Αγία Γραφή. Αν, λοιπόν, σε οποιαδήποτε παλαιά ή νέα Τεχνολογία υπεισέρχεται τρίτος στη ζωή του ζευγαριού, τούτο δεν επιτρέπεται από της σκοπιάς της Ορθοδόξου Βιοηθικής.

γ) Η ελευθερία και το αυτεξούσιο είναι επίσης κατοχυρωμένα στην Αγία Γραφή για κάθε άνθρωπο. Είναι το περιεχόμενο της «κατ’ εικόνα Θεού» δημιουργίας του. Κάθε επέμβαση, λοιπόν, στα ανθρώπινα γονίδια που θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ανθρώπου «ρομπότ», ανθρώπου για ένα επάγγελμα(στρατιώτες, εργάτες κλπ) όπως επαγγέλεται η κλωνοποίηση είναι πάλιν καταδικαστέα. Η κατοχύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας επιβάλλεται, ως εκ τούτου, σε κάθε στάδιο της ζωής του ανθρώπου.

δ) Το «ουκ ένι άρσεν και θήλυ» είναι, πάλιν, αρχή της Αγίας Γραφής. Δεν υπάρχει προτίμηση, ούτε επιλογή ανάμεσα στα δύο φύλα. Απορριπτέα, επομένως, κάθε τεχνική επιλογής φύλου.

          Υπάρχουν και διλήμματα στα οποία δεν είναι εμφανής η θέση της Αγίας Γραφής, ούτε και της Εκκλησίας γενικότερα. Και είναι γι’ αυτό τον λόγο που προγραμματίζεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο η ενεργοποίηση της Πανορθοδόξου Επιτροπής Βιοηθικής για εξέταση και Πανορθόδοξη τοποθέτηση επ’ αυτών. Είναι γνωστό, π.χ., ότι τα ζώα και τα φυτά ετέθησαν από τον Θεό στη διάθεση του ανθρώπου. Μέχρι ποίου σημείου φτάνει αυτή η εξουσία του ανθρώπου επ’ αυτών; Η Επιστήμη σήμερα μπορεί να επεμβαίνει και να τροποποιεί το DNA φυτών και ζώων και να παράγει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς. Μπορεί π.χ. στο γενετικό υλικό της ντομάτας να εισαχθεί γενετικό υλικό άλλου οργανισμού που παράγει δηλητηριώδεις ουσίες για τα παράσιτα, με σκοπό την προφύλαξη της παραγωγής τής ντομάτας από την καταστροφή. Εκτός των άλλων ερωτημάτων για παρενέργειες στον άνθρωπο του νέου είδους που λαμβάνεται, την επίδραση στο περιβάλλον κλπ, από απόψεως Βιοηθικής προβάλλει το ερώτημα αν μπορούμε να επεμβαίνουμε με τέτοιο καταλυτικό τρόπο στη δημιουργία του Θεού και στην αυτοτέλεια των οργανισμών. 

          Με βάση τις πιο πάνω γενικές αρχές, που έχουν εκτεθεί αναλυτικά, προχωρούμε στην εξέταση των βασικών πτυχών δύο από τις κυριότερες τεχνολογίες που αναπτύχθηκαν πρόσφατα και των οποίων γίνεται ευρύτατη χρήση στην Κύπρο.

          Παρόλο που δεν υπάρχει επίσημη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην αντιμετώπιση των τεχνολογιών αυτών, εν τούτοις οι κατά τόπους Ορθόδοξες Αυτοκέφαλες Εκκλησίες έχουν σχεδόν πανομοιότυπες θέσεις στις διάφορες εφαρμογές τους.

1.     Τεχνολογίες Αναπαραγωγής.

     Πριν εκθέσουμε τις τεχνικές που σήμερα ισχύουν και πριν προβούμε σε εξέτασή τους θα ήθελα να αναλογιστούμε τη θέση της Εκκλησίας απέναντι στην Ιατρική. Η Ιατρική αποσκοπεί στην επαναφορά του ανθρώπινου οργανισμού ή, τουλάχιστον, κάποιων μερών του, που για κάποιο λόγο λειτουργούν παθολογικά, στη φυσιολογική λειτουργία. Σε περίπτωση απόφραξης π.χ. της πεπτικής οδού σε κάποιο σημείο, η Ιατρική με μια εγχείρηση διανοίγει την οδό, αποκαθιστώντας τη σχετική λειτουργία. Η φύση( και ο ανθρώπινος οργανισμός ως μέρος της) εργάζεται βάσει των νόμων, που ο Θεός καθόρισε. Η Ιατρική και η Τεχνολογία δεν καταργούν ούτε και βελτιώνουν αυτούς τους νόμους. Απλώς, όταν η δυσλειτουργία της φθοράς τούς διαταράσσει, οι ανθρώπινες προσπάθειες γίνονται για να τους επαναφέρουν σε ισχύ. Νομίζω πως αυτή η διαπίστωση θα πρέπει να μας καθοδηγεί στην τοποθέτησή μας απέναντι στις διάφορες τεχνολογίες αναπαραγωγής, που έχουν αναπτυχθεί σήμερα.

     Η πιο συνηθισμένη μέθοδος των τεχνολογιών αναπαραγωγής είναι η της «τεχνητής σπερματέγχυσης»(intrauterine insemination). Το σπέρμα τοποθετείται, με τη βοήθεια καθετήρα, κατευθείαν στη μήτρα, απ’ όπου σπερματοζωάρια θα προχωρήσουν στις σάλπιγγες από μόνα τους. Η μέθοδος χρησιμοποιείται στην περίπτωση που κάποιες εκκρίσεις του κόλπου της γυναίκας φονεύουν τα σπερματοζωάρια, ή όταν αυτά είναι σχετικά λίγα, ή υπάρχει κάποια άλλη δυσκολία στον άνδρα.

          Οποιαδήποτε σπερματέγχυση (χρήση σπέρματος) μπορεί να είναι ομόλογος, δηλαδή να χρησιμοποιείται το σπέρμα του συζύγου (AIΗ→Artificial Insemination, Husband), είτε ετερόλογος, να χρησιμοποιείται δηλαδή το σπέρμα κάποιου δότη (AID→Artificial Insemination, Donor).

               Καταλαβαίνουμε ότι η ετερόλογη σπερματέγχυση δεν γίνεται δεκτή από την Ορθόδοξη Βιοηθική. Εισάγει τρίτο πρόσωπο στη ζωή του ζεύγους και το τέκνο δεν θα είναι παιδί του συζύγου της γυναίκας.

              Από την Ορθόδοξη Βιοηθική απορρίπτεται επίσης η χρήση κατεψυγμένου σπέρματος του συζύγου που πέθανε. Κάθε παιδί δικαιούται να απολαμβάνει την αγάπη και των δύο γονέων του. Και αν κάποτε, πριν γεννηθεί κάποιο παιδί, πεθαίνει ο πατέρας, δεν είναι το ίδιο με την εκ των προτέρων γνώση της πορείας των πραγμάτων.

     Άλλη μέθοδος είναι η εξωσωματική γονιμοποίηση. Το ωάριο γονιμοποιείται στο εργαστήριο και το έμβρυο μεταφέρεται στη μήτρα της γυναίκας. Το ηθικό δίλημμα εδώ έγκειται στο ότι γονιμοποιούνται περισσότερα ωάρια από εκείνα που θα εμφυτευτούν στη μήτρα της γυναίκας. Η καταστροφή των άλλων συνιστά φόνο. Η κατάψυξη των επί πλέον  εμβρύων, για να χρησιμοποιηθούν από το ζεύγος στο μέλλον, δεν είναι άμοιρη κινδύνων. Αν η γυναίκα εν τω μεταξύ πεθάνει;

     Μια τεχνική που αποφεύγει τον πιο πάνω κίνδυνο θανάτωσης επί πλέον εμβρύων είναι η λεγόμενη «ενδοκυτταροπλασμική έγχυση σπέρματος». Με τη βοήθεια μικροσκοπικών σιφωνίων εγχέεται στο εργαστήριο ένα σπερματοζωάριο σε ένα ωάριο και το προκύπτον ζυγωτό μεταφέρεται στη μήτρα. Το δίλημμα  εδώ είναι άλλου είδους: Στη γονιμοποίηση με τον φυσικό τρόπο, ή και την τεχνητή σπερματέγχυση, εκατομμύρια σπερματοζωάρια θα αφεθούν για να γονιμοποιήσουν το ωάριο (ή περιορισμένο αριθμό ωαρίων). Ένα ωάριο γονιμοποιείται, ως γνωστό, από ένα σπερματοζωάριο. Μεταξύ των σπερματοζωαρίων γίνεται ένας «αγώνας», μια φυσική επιλογή, ως προς το ποιο θα χρησιμοποιηθεί στη γονιμοποίηση. Όταν ληφθεί ένα σπερματοζωάριο, υπάρχει ο σοβαρότατος κίνδυνος αυτό νά’ναι γενετικά μεταλλαγμένο. Σήμερα δεν είναι δυνατόν, ακόμα, να διαγνωσθούν οι χρωματοσωματικές επιβαρύνσεις στο συγκεκριμένο σπερματοζωάριο και ο κίνδυνος το έμβρυο που θα προκύψει να μη είναι υγιές, δεν είναι αμελητέος, αφού ούτε το πιο γρήγορο σπερματοζωάριο επιλέγεται-όπως γίνεται στη φυσική επιλογή-ούτε άλλο κριτήριο χρησιμοποιείται. Έχουμε το δικαίωμα να ριψοκινδυνεύσουμε κάτι τέτοιο;

     Σε σχέση με τις πιο πάνω τεχνολογίες θα πρέπει να αναφέρουμε και την περίπτωση των φερουσών ή υποκατάστατων μητέρων, εκείνων δηλαδή των γυναικών που δανείζουν τη μήτρα τους για να κυοφορήσουν ξένο έμβρυο. Παρόλο που οι γυναίκες αυτές δεν θά’ χουν κανέναν κοινό χαρακτήρα με το κυοφορούμενο, (θα δρουν απλώς σαν εκκολαπτικές μηχανές), η πιθανότητα να συνδεθούν ψυχολογικά με το παιδί που θα κυοφορήσουν δεν είναι αμελητέα. Θα πρέπει να απορρίπτεται η χρήση τους, ως εισαγωγή τρίτου προσώπου στη σχέση του ζευγαριού. Νομίζω πως θα πρέπει να ιδωθεί με διαφορετικό φακό από μια πανορθόδοξη επιτροπή η περίπτωση στενού συγγενικού προσώπου που αναλαμβάνει να κυοφορήσει το τέκνο συγγενών της, λόγω αδυναμίας των τελευταίων. (Είναι γνωστή από τις εφημερίδες η περίπτωση γυναίκας που δέχτηκε να κυοφορήσει το έμβρυο της κόρης της).

          Συμπερασματικά θα έλεγα ότι στις περιπτώσεις που η τεχνητή γονιμοποίηση γίνεται μέσα στον γάμο, με ομόλογη σπερματέγχυση, όταν δεν καταστρέφονται έμβρυα, δεν χρησιμοποιούνται  φέρουσες μητέρες και δεν ριψoκινδυνεύεται η φυσική επιλογή για το σπερματοζωάριο που θα χρησιμοποιηθεί, αυτή δεν συνιστά ηθικό πρόβλημα.

           Νομίζω πως και η προτεινόμενη «υιοθεσία» εμβρύων θα μπορούσε να βρει ηθική δικαίωση, αφού γίνεται δεκτή και ιερολογείται μάλιστα από την Εκκλησία η υιοθεσία τέκνων. Δηλαδή αντί να καταστρέφονται έμβρυα, να υιοθετούνται από ζευγάρια, τα οποία έχουν πρόβλημα να αποκτήσουν με δικό τους γενετικό υλικό παιδιά. Η υιοθετούσα μητέρα στην περίπτωση αυτή θα κυοφορήσει στη δική της μήτρα το έμβρυο. Δεν είναι το ίδιο με δανεισμό σπέρματος ή ωαρίου από άλλο πρόσωπο. Στην «υιοθεσία» και τα δύο πρόσωπα του ζεύγους δεν θα είναι φυσικοί γονείς του παιδιού.







2.     Μεταμοσχεύσεις.

α) Από ζώντες δότες.

          Το όλο πνεύμα του Ευαγγελίου και η διδασκαλία της Εκκλησίας ευνοούν και ενθαρρύνουν την προσφορά ενός εκ των διπλών οργάνων μας (π.χ. νεφρών) ή ιστών(δέρματος, αίματος, μυελού οστών) από ζώντα δότη.

     Οι προϋποθέσεις από απόψεως Ορθοδόξου Βιοηθικής που τίθενται στην περίπτωση αυτή είναι η κατοχύρωση της απόλυτης ελευθερίας του δότη και του κινήτρου του, που νοείται μόνο η ανιδιοτελής αγάπη (αποκλεισμός δηλαδή εμπορίας οργάνων). Θα πρέπει επίσης να διασφαλίζεται το ότι ο δότης, παρέχοντας ένα όργανό του, δεν ενεργεί εις βάρος της υγείας του.

β) Από πτωματικό δότη.

     Τα διλήμματα ξεκινούν, στην περίπτωση αυτή, από το πώς ορίζεται ο θάνατος ώστε να λαμβάνονται τα όργανα του θανόντος προς μεταμόσχευση. Για την Εκκλησία, ως γνωστό, ο θάνατος ορίζεται ως ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα. Πότε, όμως, ή πώς μπορεί να διαπιστωθεί αυτό; Μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα η έννοια του θανάτου συνδεόταν με την παύση της λειτουργίας της καρδιάς. Σήμερα ο θάνατος του ανθρώπου ταυτίζεται, από την Επιστήμη, με τον εγκεφαλικό θάνατο.

          Η ιατρική σήμερα δέχεται ότι κατά τον εγκεφαλικό θάνατο έχουμε οριστική καταστροφή του εγκεφάλου και πλήρη απώλεια αισθήσεων και συνειδήσεως. Η αναπνευστική λειτουργία τότε μπορεί να συντηρείται μόνο με μηχανικούς τρόπους, η δε διακοπή της τεχνητής υποστήριξης οδηγεί στην παύση και της καρδιακής λειτουργίας.

          Οι ειδικοί ιατροί βεβαιώνουν ότι η λήψη οργάνων από νεκρό σώμα, δηλαδή από σώμα στο οποίο έπαυσαν οι ζωτικές λειτουργίες του, είναι ανωφελής για μεταμόσχευση, γιατί σε τέτοια περίπτωση ήδη έχει αρχίσει η αποσύνθεση. Επομένως η αφαίρεση των οργάνων θα πρέπει να γίνεται πριν νεκρωθούν οι ιστοί. Γι’ αυτό και επιδιώκεται η τεχνητή υποστήριξη, η τοποθέτηση του ανθρώπου σε αναπνευστήρα, μετά τον εγκεφαλικό θάνατο. Από τη διαδικασία αυτή, όμως, προκύπτει άλλο πρόβλημα: Όσο λειτουργεί η καρδιά του ανθρώπου, δεν είναι δυνατό να μιλήσουμε για χωρισμό της ψυχής από το σώμα, έστω κι αν ο άνθρωπος βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση. Όταν επέλθει ο εγκεφαλικός θάνατος, αλλά εξακολουθεί να λειτουργεί η καρδία με μηχανική υποστήριξη, μπορούμε να πούμε, ότι επήλθε ο χωρισμός αυτός;

     Η Εκκλησία της Κύπρου, με απόφασή της, θεωρεί ότι η γνώμη τριών γιατρών από τους οποίους ουδείς εμπλέκεται σε μεταμοσχεύσεις, για το αδύνατο της ανάνηψης του ασθενούς, είναι αποδεκτή και ως εκ τούτου μπορεί να εκκινήσει τότε η διαδικασία αφαίρεσης των οργάνων προς μεταμόσχευση. Απαιτείται, φυσικά, και τότε η ύπαρξη γραπτής προηγούμενης συναίνεσης του δότη ή, τουλάχιστον, συγκατάθεση των συγγενών του. Σε ορισμένες χώρες γίνεται δεκτή και η «εικαζόμενη συναίνεση του δότη»˙ αν δηλαδή αυτός, όταν ζούσε και είχε τις αισθήσεις του, δεν απαγόρευσε γραπτώς, τη διάθεση των οργάνων του για μεταμόσχευση όταν θα πέθαινε.

          Στη συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση οργάνων προς μεταμόσχευση και την, ως εκ τούτου, αυξανόμενη πίεση προς τους ανθρώπους να γίνουν μετά θάνατο δότες, η Ορθόδοξη Εκκλησία, αφήνει ανοικτές και τις δύο δυνατότητες. Παρόλο που η πράξη αυτή (της παροχής οργάνων προς μεταμόσχευση) ιατρικά συνιστάται, αλλά και λογικά και ηθικά είναι πλήρως δικαιολογημένη, η Εκκλησία δεν φορτώνει με ενοχές εκείνους που για διάφορους λόγους δεν επιθυμούν, είτε την εν ζωή, είτε την μετά θάνατο, προσφορά μελών του σώματός τους για μεταμόσχευση. Εκείνον που επιθυμεί να γίνει δωρητής μελών του η Εκκλησία τον ευλογεί και εκείνον που δυσκολεύεται τον κατανοεί και τον σέβεται.      

          Η Βιοηθική καλείται σήμερα να δώσει απαντήσεις και σε άλλες Τεχνολογίες που αναπτύχθηκαν τελευταία, όπως είναι αυτές που αναφέρονται σε περιπτώσεις των αμβλώσεων, της ευθανασίας, της κλωνοποίησης (πιστεύω ότι μέχρι σήμερα, παρά τους αντίθετους ισχυρισμούς κάποιων επιστημόνων, δεν έχει επιτευχθεί κλωνοποίηση ανθρώπου χωρίς αυτό να σημαίνει ότι και οι πειραματισμοί στο θέμα αυτό είναι άμοιροι ηθικών διλημμάτων), των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων κλπ. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις, που αντιπαρέρχομαι λόγω στενότητας χρόνου, θα πρέπει να εφαρμόζονται οι γενικές αρχές της Αγίας Γραφής και της Ιεράς μας Παράδοσης, όπως αυτές έχουν εκτεθεί προηγουμένως.

     Σήμερα η Επιστήμη προαναγγέλει ότι πολύ σύντομα με τη μελέτη του ανθρώπινου γονιδιώματος θα είναι σε θέση να προβλέπει ασθένειες από τις οποίες σε κάποια χρονική στιγμή θα προσβληθεί ο άνθρωπος. Και αν η γνώση αυτή θα δίνει την ευκαιρία για πρόληψη της ασθένειας, θα είναι τούτο ευτύχημα. Αν πρόκειται όμως για ανίατες ασθένειες τι γίνεται; Με πόσο καθημερινό άγχος θα ζω όταν θα ξέρω π.χ. ότι στα 50 χρόνια μου θα προσβληθώ από διαβήτη ή στα 60 μου από καρκίνο, ή από άνοια κλπ; Ηθικά διλήμματα αναφύονται επομένως και εδώ.

          Τελειώνοντας θα ήθελα να πω κάτι το χιλιοειπωμένο˙ ότι δηλαδή η Επιστήμη δεν έχει πατρίδα, θρησκεία και ηθική, οι επιστήμονες, όμως, έχουν. Και η ηθική διάσταση επιβάλλεται και πρέπει να γίνει χαρακτηριστικό της Επιστήμης του καιρού μας. Ο Απόστολος Παύλος διαλαλεί, και δεν πρέπει κανένας να το ξεχνά, ότι «πάντα μοι έξεστιν, αλλ’ ου πάντα συμφέρει». Είναι ανάγκη δηλαδή ο επιστήμονας σεβόμενος τον εαυτό του να θέτει αυτοπεριορισμούς στις έρευνες και τις μεθόδους του όταν αυτές προχωρούν σε παραβίαση του ανθρώπινου προσώπου, της ελευθερίας και της αξιοπρέπειάς του. Και οι Χριστιανοί επιστήμονες, πέραν από τη συνείδησή τους, θα πρέπει να ενωτίζονται και τη φωνή της Εκκλησίας.         

       

Βιοηθική, Επιστήμη και Ορθοδοξία Άγγελος Αλεκόπουλος

Το καίριο ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι ποιο είδος Βιοηθικής επιζητούμε. Τη Βιοηθική εκείνη η οποία φέρει φιλοσοφικό και ανθρωπολογικό υπόβαθρο ή τη Βιοηθική εκείνη η οποία έχει ως προτεραιότητά της την αντιμετώπιση διλημμάτων;

Μέχρι πρόσφατα αυτά τα ζητήματα δεν είχαν αντιμετωπιστεί από τους Πατέρες της Εκκλησίας, επειδή δεν ετίθεντο. Η Βιοηθική μελετά την παράταση και τις διαδικασίες για το τέλος της ζωής, καθώς και τα ηθικά ζητήματα που εγείρονται από τις έρευνες και εξελίξεις της επιστήμης, και αντιμετωπίζει τον άνθρωπο σαν βιολογικό ον.

Η Ηθική στην Ορθοδοξία, ως επιστήμη,  εκφράζεται από το «ζην εν Χριστώ» και από το «ζην κατά Θεόν», και έχει ως  στόχο ο άνθρωπος να ζήσει ενάρετα και ηθικά. Δεν συγκεντρώνει κανόνες και αρχές, αλλά αναπτύσσει το ήθος στην εν Χριστώ ζωή, στοχεύοντας στην ανάπτυξη της πνευματικότητας του ανθρώπου και στην ανάδειξή του σε κοινωνό της χάριτος του Αγίου Πνεύματος.

Η Ορθοδοξία δεν ξεχωρίζει την Ηθική από την Βιοηθική, απλά την αποδέχεται ως ειδικό κλάδο,  ο οποίος ασχολείται με την εφαρμογή της Ηθικής σε σχέση με την εξέλιξη της ιατρικής, της βιολογίας και της τεχνολογίας. Η Ορθόδοξη Θεολογία παρέχει στήριξη και βοήθεια σε Βιοηθικά ζητήματα.

Η Ορθόδοξη Ηθική καθοδηγεί τον άνθρωπο, μιας και το περιεχόμενο της είναι οντολογικό και το ήθος του κτιστού ανθρώπου ολοκληρώνει την ύπαρξή του και οδηγεί την ψυχή του στην αιωνιότητα. Η άποψη της Χριστιανικής Βιοηθικής είναι άμεσα συνδεδεμένη με την άποψη της Ορθόδοξης Θεολογίας σχετικά με το Ήθος.

Πρέπει να γίνει σαφές ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει το δικό της φρόνημα στα ζητήματα της Βιοηθικής και αυτά δεν έχουν σχέση με τα φιλοσοφικά συστήματα ή τις απόψεις της Δυτικής Θεολογίας. Η Ηθική της Ορθοδοξίας βασίζεται στο «πιστεύω» της και έχει και Έθος και Ήθος.

Οι επιστήμες όπως η ιατρική, η ψυχολογία ή η βιολογία, ορίζουν τον άνθρωπο, ως βιολογικό ον, ενώ η Ορθόδοξη Ανθρωπολογία εκφράζει ακριβώς τη σύσταση του ανθρώπου, ορίζοντας το διττό χαρακτηριστικό της φύσης του, δηλαδή το πνεύμα και την ύλη.

Η εξέλιξη της επιστήμης δεν μπορεί να σταματήσει και αυτό δεν το επιζητά ούτε η Εκκλησία, η οποία πάντα ήταν συνοδοιπόρος της και συμπαραστάτης της. Πλην όμως εγείρονται θέματα στη σημερινή κοινωνία σχετικά με την ευγονική, με την εξωσωματική γονιμοποίηση, με την αποφυγή του πόνου, με την παράταση της ζωής, με τις μεταμοσχεύσεις ή με την ευθανασία. Θέματα ζωής και θανάτου. Ως κλάδος της θεολογίας ή βιοηθική μελετά τις εγγενείς αξίες της ανθρώπινης ζωής, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο η βιοϊατρική τεχνολογία μπορεί να υπηρετήσει τον έσχατο σκοπό της ζωής : τη μετοχή μας ως ανθρώπινων προσώπων στη προσωπική ζωή του Τριαδικού Θεού. Το βασικό μέλημα είναι να διακρίνει και να πραγματοποιεί  μέσα στην Εκκλησία τις προϋποθέσεις που είναι αναγκαίες για κάθε Χριστιανό (ή Χριστιανή) για να πραγματώσει και να ολοκληρώσει την ζωή του σύμφωνα με την οικεία αίτηση των πληρωτικών: «Χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα και ειρηνικά τέλη».[1] Όμως ένας καλός θάνατος δεν είναι μια απλή υπόθεση.

Μόνο μέσα από το φρόνημα της Εκκλησίας μπορούμε να πάρουμε απαντήσεις. Μόνο μέσα από την καθοδήγηση και την προσευχή μπορούμε να πάρουμε απαντήσεις για τα Ηθικά μας προβλήματα. Η Ορθόδοξη ανθρωπολογία είναι ρεαλιστική, αλλά συγχρόνως έντονα ασκητική και εσχατολογική. Αυτό που προσδιορίζει τον ανθρώπινο βίο δεν είναι η βιολογική συμπεριφορά αλλά αυτό που μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος με την άσκηση του και την ανάδειξη του στη χριστιανική κοινωνία. Στην Ορθόδοξη παράδοση η έσχατη ζωή βαρύνει περισσότερο από την παρούσα.

[1] π. Ιωάννης Μπρεκ, «Βιοηθικά προβλήματα και Ορθοδοξία» , περιοδικό Σύναξη , τεύχος 68, Δεκέμβριος 1998, σελ. :6

---

Παρατήρηση: το παρόν κείμενο αποτελεί τμήμα της Διπλωματικής Εργασίας «Βιοηθικά προβλήματα στην Μονάδα Εντατικής Θεραπείας» που εκπόνησε ο κ. Άγγελος Αλεκόπουλος, στο πλαίσιο του προγράμματος «Σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία» της Σχολής Ανθρωπιστικών Σπουδών του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου (ΕΑΠ), με επιβλέποντα καθηγητή τον κ. Νικόλαο Κόιο και την οποία η Πεμπτουσία δημοσιεύει με τη μορφή σειράς άρθρων.

Τα Άγια Θεοφάνεια

Σαν ένας δεύτερος κατακλυσμός για τη ανθρωπότητα είναι τα Άγια Θεοφάνεια. Κατακλυσμός αγάπης και χάρητος του Θεού για την πνευματική σωτηρία του ανθρώπου, για την εκ νέου εισαγωγή του στον Παράδεισο.

Γι’ αυτό στο συναξάρι του όρθρου διαβάζουμε:
«Τούς οὐρανούς Βάπτισμα  τοῦ Χριστοῦ σχίσαν
Τούς αὐτό μή χραίνοντας ἒνδον εἰσάγει
Βάπτισεν ἐν ποταμῷ Χριστόν Πρόδρομος κατά ἒκτην»
Δηλαδή, ότι το βάπτισμα του Χριστού αφού έσχισε τους Ουρανούς, εισάγει αυτούς που είναι ακάθαρτοι και δεν το αξίζουν. Ο Πρόδρομος εβάπτισε στον ποταμό τον Χριστό κατά την έκτην (ημέρα).
Τα Άγια Θεοφάνεια ή Επιφάνεια εορτάζουμε την βάπτιση του Χριστού από τον Άγ. Ιωάννη τον Πρόδρομο στον Ιορδάνη ποταμό και την εμφάνιση της Αγίας Τριάδος για πρώτη φορά στον κόσμο:Του Πατρός, ως φωνή που αποκαλύπτει στους ανθρώπους τον Υιό ως αγαπητόν αυτού, εις τον οποίο εναρεστείται (πρβλ.οὗτος ἐστίν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα) (Ματθ γ&prime ; 17, Μαρκ α&prime ; 9-11, Λουκ γ 21). Του Υἱοῦ, που βαπτίζεται στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο ιωάννη τον Πρόδρομο και του Αγίου Πνεύματος, υπό μορφήν περιστεράς, η οποια ήλθε και κάθισε στην κορυφή του Δεσπότου Χριστού.
1. Το Χρονικό της Βαπτίσεως του Χριστού
Τριάντα χρόνια μετά την γέννηση του Χριστού, διάστημα που το πέρασε ο Ιησούς τηρώντας κατά πάντα τον νόμο και κάνοντας απόλυτη υπακοή στην μητέρα του Μαριάμ και στον Θετό του πατέρα Ιωσήφ (ἦν ὑποτασσόμενος αὐτοῖς), θέλησε ο Ιησούς, πριν αρχίσει την δημόσια δράση Του, να δείξει στους ανθρώπους οτι είναι: ο «Θεός ἐν σώματι», ότι είναι ο Υιός του Θεού, γνήσιος και «ὁμούσιος τῷ Πατρί» ότι είναι εκείνος τον οποίον οι προφήτες είχαν προαναγγείλει και ο λαός με πολλή προσδοκία περίμενε.
Τον καιρό εκείνο όπως αναφέρει ο Ευαγγελιστής Λουκάς (Λουκ γ’ 2-3) «ἐπ’ ἀρχιερέως Ἂννα καί Καϊάφα, ἐγένετο ρῆμα Θεοῦ ἐπί Ἰωάννην τόν Ζαχαρίου [1] Υἱόν ἐν τῇ ἐρήμῳ καί ἦλθεν εἰς πᾶσαν τήν περίχωρου τοῦ Ἰορδάνου, κηρύσ-σων βάπτισμα μετανοίας εἰς ἂφεσιν ἁμαρτιῶν» δηλ ήλθε κατ’ εντολήν του Θεού, από τα βάθη της ερήμου στην περιοχή του ποταμού Ιορδάνη, ο Ιωάννης υιός του Ζαχαρία και προέτρεπε τον λαό να μετανοήσει και να βαπτιστεί το «βάπτισμα της μετάνοιας»,για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες του. Όλοι όσοι εβαπτίζοντο έμπαιναν στο νερό, εξομολογούμενοι δημοσίως τις αμαρτίες τους και έβγαιναν όταν είχαν τελειώσει την εξομολόγησή τους.
Μολονότι ο Ιησούς ήταν αναμάρτητος και δεν είχε αμαρτίες να εξομολογηθεί, εν τούτοις για να εκπληρώσει καθ’ όλα τον νόμο, «πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην», ήλθε στον Ιορδάνη για να βαπτιστεί από τον Ιωάννη. Ο Ιωάννης φωτισμένος από το Άγιο Πνεύμα αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Ιησού, τον αναμενόμενο Μεσσία και Υιό του Θεού καθώς και την δική του αναξιότητα. Έτσι έχει αντιρρήσεις να βαπτίσει τον Χριστό και του λέγει::«Ἐγώ χρείαν ἒχω ὑπό σοῦ βαπτισθῆναι καί σύ ἒρχη πρός με;» δηλ. «εγώ έχω ανάγκη να βαπτισθώ από σένακαι εσύ έρχεσαι σε μένα ;» Αλλά ο Ιησούς αφοπλίζει την λογική δειλία του Ιωάννη λέγοντας του:«ἂφες ἂρτι. Οὓτω γάρ πρέπον ἡμῖν πληρῶσαι πᾶσαν δικαιοσύνην» δηλ. «άστα αυτά τώρα,έτσι πρέπει να γίνει, για να εκπληρώσουμε καθ’όλα τον νόμο».
Μετά από αυτήν την στιχομυθία ο Ιωάννης κάνοντας υπακοή στον Κύριο, τον εβάπτισε εις τον Ιορδάνην ποταμόν. «καί βαπτισθείς ὁ Ἰησοῦς ἀνέβη εὐθύς ἀπό τοῦ ὓδατος» (Ματθ. γ´ 16). Εδώ πρέπει να επισημάνουμε μια σημαντική λεπτομέρεια που υποδηλώνεται με την λέξη «ευθύς». Όλοι οι βαπτιζόμενοι παρέμειναν κάποιο χρονικό διάστημα εντός του ύδατος, μέχρι να εξομολογηθούν τις αμαρτίες των και κατόπιν έβγαιναν από το νερό. Ο Ιησούς επειδή ήτο αναμάρτητος και δεν είχε αμαρτίες να εξομολογηθεί, γι’ αυτό ανέβη «εὐθύς» δηλ αμέσως από του ύδατος.Επομένως η λέξη«εὐθύς» υποδηλώνει την αναμαρτησία του Κυρίου.
2. Η πρώτη κάθοδος του Αγίου Πνεύματος
«Καί ἰδού ἀνεώχθησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί καί εἶδε τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καταβαίνον ὡσεί περιστεράν καί ἐρχόμενον ἐπ’ αὐτόν καί ἰδού φωνή ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα οὗτος έστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ γ’ 16-17) δηλ και να, άνοιξαν εις αυτόν οι ουρανοί και είδε (ο Ιωάννης) το Πνεύμα του Θεού να κατεβαίνει υπό μορφήν περιστεράς και να έρχεται επάνω Του (δηλ στον Ιησού) και ακούστηκε φωνή από τους ουρανούς που έλεγε: «Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός στον οποίο εναρεστήθηκα».
Εδώ έχουμε τη πρώτη εμφανή «Θεοφάνεια» των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος. Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχουν χωριά από τα οποία συμπεραίνεται η ύπαρξη της Αγ Τριάδος. ¨Οπως στη δημιουργία του ανθρώπου με τον πληθυντικό «ποιήσομεν αὐτόν (δηλ τον άνθρωπο) κατ’ εἰκόναἡμετέραν καί καθ’ ὁμοίωσιν» (Γεν α´ 26). Επίσης στην φιλοξενία των τριών αγγέλων υπό του Αβραάμ (Γεν ιη´ 1-15) κλπ. Ας σημειώσουμε εδώ, ότι την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος είδεν μόνο το Ιωάννης.
Μπορούμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι η μαρτυρία του Πατρός «οὗτος έστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός ἐν ᾧ εὐδόκησα» αφορά τον Ιησού και δηλώνει την σαφή ανωτερότητά του έναντι του Ιωάννη. Ο Ιωάννης επίσης, φωτισμένος από το Άγιο Πνεύμα δήλωσε στους μαθητές του, οτι δεν είναι άξιος ούτε τον ιμάντατων υποδημάτων του Ιησού να λύσει. Συμπλήρωνε δε ,οτι η αρμοδιότητά του περιγράφεται από τον προφήτη Ησαϊα ως «φωνή βοώντος εν τη ερήμω». Τέλος εξαντλείται στο «ἑτοιμάσατε τήν ὁδόν τοῦ Κυρίου εὐθείας ποιεῖτε τάς τρίβους αὐτοῦ».δηλ. στο να προετοιμάσει το έδαφος, για δεχθή το σωτηριώδες κήρυγμα του Χριστού.
3. Τα τρία βαπτίσματα (Ιουδαϊκό, του Ιωάννη και Χριστιανικό)
Κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, όταν ο Ιησούς εξεπλήρωσε και αυτήν Του την υποχρέωσηέλυσε την κατάρα που είχε δοθεί στον Αδάμ από τον Θεό για την παράβαση του Θείου νόμου. Έπαυσε στο εξής κάθε νόμο τελετουργικό και έδωσε στον νόμο, χαρακτήρα πιο πνευματικό και πιο ουσιαστικό. Τα τρία βαπτίσματα είναι :
α. Το Ιουδαϊκό βάπτισμα, που αφορούσε στην καθαρότητα των ενδυμάτων και του σώματος.
β. Το βάπτισμα του Ιωάννη, που ήταν βάπτισμα μετανοίας, αφορούσε την ψυχή του ανθρώπου και ήταν ανώτερο του Ιουδαϊκού. Δεν προέτρεπε μόνον την καθαρότητα των ενδυμάτων και του σώματος («πλύνον τα ιμάτια σου και λούσον το σώμα σου και έσο καθαρός») αλλά κυρίως την καθαρότητα της ψυχής («ποιήσατε καρπούς αξίους της μετάνοιας»). Συνίστατο δε σε απλή ανάδυση και κατάδυση. Αλλά «ουδέ Πνεύματος Αγίου χορηγίαν είχε ουδέ αμαρτημάτων άφεσιν» όπως είχε αργότερα το Χριστιανικό βάπτισμα.
γ. Το Χριστιανικό βάπτισμα, το οποίο συνίστατο σε τριπλή κατάδυση και ανάδυση του βαπτιζομένου εντός του ύδατος, που συμβόλιζαν την τριήμερη ταφή και Ανάσταση του Σωτήρος Χριστού. Ο Χριστιανός Πιστός με την τριπλή κατάδυση στο νερό και ανάδυση καλείται «να συνταφεί και να συναναστηθεί» με τον Χριστόν και συγχρόνως να θάψη τον παλαιόν άνθρωπο «σύν ταῖς πράξεσι αὐτοῦ καί ταῖς ἐπιθυμίαις» και να αναδείξη τον νέον άνθρωπον «τόν ἀνακαινούμενον κατ’ εἰκόνα τοῦ κτίσαντος αὐτόν». Κατά συνέπεια το Χριστιανικό βάπτισμα είναι ανώτερο των δύο προηγουμένων, διότι εισάγει τον πιστόν στη βασιλεία του Θεού, τον καθιστά «κατά χάριν» υιό του Θεού και του ανοίγει μια νέα προοπτική ζωής μέσα στην δόξα των τέκνων του Θεού. Του υπενθυμίζει δε την υποχρέωση να φυλάττει τον λευκόν χιτώνα της ψυχής, που ντύθηκε κατά το βάπτισμά του «ἂσπιλο» και «ἀμόλυντο» από κάθε αμαρτία, με  την τήρηση των εντολών του Θεού.
Την αλήθεια αυτή την εκφράζει πολύ ωραία ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ο οποίος στο τελευταίο τροπάριο της η´ ωδής του κανόνος που συνέταξε για τα άγια Θεοφάνεια λέγει:
«Λευχειμονήτω πάσα γήινος φύσις, ἐκπτώσεως τῶν Οὐρανῶν ἐπηρμένη
Ὧ γάρ τά πάντα συντετήρηται λόγῳ,Νάουσιν ρείθροις εκπληθείσα πταισμάτων
Τῶν πρίν πέφευγε παμφαῶς λελουμένη»
Το νόημα των στίχων αυτών σε ελεύθερη μετάφραση είναι το εξής: «Ας ασπροφορέσει κάθε ανθρώπινη κάθε γήινη φύση γιατί μετά τη έκπτωση της από τους Ουρανούς σήμερα μπορεί πάλι να ανέβει στο πρότερο ύψος της. Και όχι μόνο αυτό. Αλλά ακόμα πρέπει να ασπροφορεί και να χαίρεται ανθρώπινη φύση γιατί ο Θείος Λόγος (ο Χριστός) την ξέπλυνε μέσα στα τρέχοντα νερά του Ιορδάνη και την καθάρισε από όλα τα προηγούμενα πταίσματά της την έκανε να ξεφύγει από κάθε σκοτεινή σκιά αμαρτίας και την έκανε πάμφωτη και πεντακάθαρη».
4. Οι επτά λόγοι για τους οποίους βαπτίστηκε ο Χριστός (κατά Ιων. Δαμασκηνό)
Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει επτά λόγους για τους οποίους βαπτίστηκε ο Χριστός:
α. Ο Χριστός δεν βαπτίστηκε γιατί είχε ανάγκη από ψυχική κάθαρση, αλλά ΄πήρε΄ επάνω Του την δική μας κάθαρση: «οὐχ ὡς αὐτός χρήζων καθάρσεως, ἀλλά τήν ἐμήν οἰκειούμενος κάθαρσιν»
β. Για να συντρίψει τα κεφάλια των νοητών δρακόντων (δηλ των δαιμόνων) μέσα στο νερό, διότι οι δαίμονες μετά των πτώση του Αδάμ έχουν κατακλύσει την φύση. Ο Χριστός με την βάπτισή του τους διώχνει από παντού. (βλ εικόνα της βαπτίσεως του Χριστού).
γ. Για να πνίξει την αμαρτία και όλον τον παλαιό Αδάμ μέσα στο νερό του Χριστιανικού βαπτίσματος.
δ. Για να αγιάσει τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.
ε. Για να εκπληρώσει τον νόμο και με το βάπτισμα.
στ. Για να αποκαλύψει στους ανθρώπους το μυστήριο της Αγίας Τριάδος.
ζ, Για να γίνει για μας τύπος και υπογραμμός σε όλα, αλλά και στο βάπτισμα.
5. Ο αγιασμός τον υδάτων
Στους επτά παραπάνω λόγους του Αγ. Ιωάννη του Δαμασκηνού, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης προσθέτει και ένα όγδοο λόγο:
Για να αγιάσει την φύση των υδάτων και προσθέτει «:ὃθεν καί τό νερόν ὃπου λάβῃ τις ἀπό πηγήν ἢ ποταμόν, κατά τήν ἡμέραν τῶν Θεοφανείων, μένει ἂσηπτον». Κατα τον Άγιο Ιωάννη τον Χρισόστομο, το θαύμα γίνεται φανερό με το ότι, από το νερό που παίρνουμε τα Φώτα, αυτό δεν αλλοιώνεται και δεν μυρίζει όσος καιρός και αν περάσει.
6. Αποκάλυψη του μυστηρίου της Αγίας Τριάδος
Κατά την βάπτιση του Χριστού έχουμε εμφανή στην ανθρωπότητα την πρώτη «Θεοφάνεια» υπό την μορφήν της Αγίας Τριάδος. Τα χωρία στα οποία  υποδηλώνεται (Παλαιά Διαθήκη) ή εμφανίζεται (Καινή Διαθήκη) η Αγία Τριάδα είναι τα εξής :
Α. ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ
υπάρχουν χωρία που υποδηλώνουν τη ύπαρξη των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος όπως:
α. Στη Δημιουργία του ανθρώπου (Γεν α´ 26)  : «καί εἶπεν ὁ Θεός ποιήσωμεν ἂνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ’ ὁμοί-ωσιν». Χρησιμοποιείται πληθυντικός αριθμός (και όχι ενικός) ως να είναι περισσό-ερα του ενός πρόσωπα, που συνεργάζονται για την δημιουργία του ανθρώπου.
β. Μετά την πτώση των πρωτόπλαστων (Γεν γ´ 22): «καί  εἶπεν ὁ Θεός ἰδού ὁ Ἀδάμ γέγονεν ὡς εἷς ἐξ ἡμῶν τοῦ γινώσκειν καλόν καί πονηρόν» Χρησιμοποιείται η αντωνυμία «ημών» στον πληθυντικό αρθμό.
γ. Στο βιβλίο των αριθμών (αριθμ στ´ 22) :όταν δίνει παραγγελίες στον Μωϋσή αναφέρει τρεις φορές την λέξη Κύριος: «καί ἐλάλησεν Κύριος πρός Μωϋσῆ λέγων: λάλησον Ἀαρών καί τοῖς υἱοῖς αὐτοῦ λέγων∙ οὓτως εὐλογήσετε τούς υἱούς Ισραήλ λέγοντας αὐτοῖς  εὐλογῆσαι σε Κύριοςκαί φυλάξαι σε, ἐπιφάναι Κύριος τό πρόσωπον αὐτοῦ καί ἐλεῆσαι σε, ἐπᾶραι Κύριος το πρόσωπον αὐτοῦ ἐπί σέ καί δώῃ σοι εἰρήνην…»
δ. Στο προφητικό όραμα του Ησαΐου (Ησαϊας στ´ 2,3) :που είδε τον Θεόν «καθημένον ἐπί θρόνουὑψηλοῦ καί ἐπηρμένου καί πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ καί Σεραφείμ εἰστήκεισαν κύκλῳαὐτοῦ ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνί … καί εκέκραγεν ἓτερον πρός τό ἓτερον καί ἒλεγον ἃγιος, ἃγιος, ἃγιος Κύριος Σαβαώθ (των δυνάμεων) πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ». Ο τρισάγιος ύμνος των Σεραφείμ αναφέρεται στα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος.
ε. Οι τρεις άγγελοι (Γεν. ιη´ 9):που φιλοξενήθηκαν από τον Αβραάμ και ανήγγει-λαν στον Αβραάμ την απόκτηση του υιού του Ισαάκ, αποτελούν επίσης προτύπωση της Αγίας Τριάδος.
Β. ΚΑΙΝΗ  ΔΙΑΘΗΚΗ
α Στη βάπτιση του Χριστού : χωρία Ματθ. γ’ 16-17, Μάρκ. α’ 10-11, Λουκ. γ’ 21-22, Ιωαν α’ 32-34, όπως προαναφέραμε.
β Στο χωρίον Ματθ κη’ 19 ολίγον προ της αναλήψεως Του ο Κύριος παραγγέλλει στους μαθητές του να βαπτίζουν στο όνομα της Αγ. Τριάδος.
γ Ο τύπος της ευλογίας που καθιερώνει ο Απ Παύλος είναι τριαδικός (Β´ Κορ. ιγ´ 13): «Η χάρις του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και η αγάπη του Θεού και Πατρός και η κοινωνία του Αγ Πνεύματος μετά Πάντων υμών».
δ Στο χωρίον (Αποκ δ’ 8) : Ο τρισάγιος ύμνος των αγγέλων στην Αποκάλυψη.
ε Το έργο της σωτηρίας είναι έργο και των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδος (Α Πετρ α´ 2).
7. Η ζωή της Αγ. Τριάδος αποτελεί τέλειο πρότυπο ανθρώπινης κοινωνίας.
Το μυστήριο της Αγίας Τριάδος είναι μια αποκάλυψη του Θεού μέσω του Ιησού Χριστού για όλη την ανθρωπότητα. Το να σκεφθεί κανείς οτι ο θεός είναι ένας δημιουργός και συντηρητής του κόσμου είναι εύκολο να το συλλάβει η ανθρώπινη διάνοια. Είναι προφανές. Το ότι όμως αυτός ο θεός είναι συγχρόνως ένας, αλλά και τρία διακριτά πρόσωπα συνδεόμενα με τέλεια αγάπη έχοντα τέλεια συνεργασία σύμπνοια και αλληλοπεριχώρηση, είναι αδύνατο να το συλλάβει ανθρώπινη διάνοια. Τοένα σε τρία μόνο δι’ αποκαλύψεως θεού, είναι δυνατόν να κατανοηθεί.
Όμως, ενώ η τριαδικότητα του θεού δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως να έχει μεγάλη σημασία για την ζωή του ανθρώπου, εν τούτοις η Αγία Τριάδα μπορούμε να πούμε ότι είναι το αιώνιο πρότυπο κάθετέλειας ανθρώπινης κοινωνίας. Τα τρία πρόσωπα είναι ενωμένα και φαίνονται από έξω ως ένα. Αγαπιούνται στο τέλειο βαθμο, συνεργάζονται μεταξύ τους με τέλεια σύμπνοια και αλληλοπεριχωρούνται σε θαυμαστό βαθμό. Τι καλύτερο θα μπορούσε να ζηλέψει μια ανθρώπινη κοινωνία;
8. Ο Ιορδάνης εστράφη εις τα οπίσω
Η ποιητικότατη προφητική αυτή φράση των ψαλμών έχει ένα ασυνήθιστο πνευμα-τικό βάθος. Για την κατανόηση της θα χρησιμοποιήσουμε ως οδηγό τον μεγάλο Πατέρα και Διδάσκαλο της εκκλησίας Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο.
Λέγει ο ιερός Χρυσόστομος, ότι ο ποταμός Ιορδάνης γνωστός στην Αγία Γραφή για πολλά θαύματα και από την βάπτιση του Χριστού πηγάζει από δύο πηγές: η μια λέγεται Ιορ και η άλλη Δαν. Τα δύο αυτά μικρά ποτάμια ενώνονται σε κάποιο σημείο και σχηματίζουν τον ποταμό Ιορδάνη που διασχίζει την ομώνυμη κοιλάδα και χύνεται στην Νεκρά Θάλασσα. Η αλληγορία είναι βαθειά και θεολογική κατά τον άγιο πατέρα.
Ο ποταμός Ιορδάνης είναι ο τύπος του ανθρωπίνου γένους. Οι δύο πηγές συμβολίζουν τους δύο προπάτορες τον Αδάμ και την Εύα από τους οποίους (ανέβλυσε) προήλθε το ανθρώπινο γένος. Και το γένος αυτό προς τα που πήγαινε; Στην νέκρωση και στον θάνατο όπως ο Ιορδάνης προς την Νεκρά Θάλασσα. Ήρθε όμως ο Υιός του Θεού που αγάπησε και πόνεσε την ανθρωπότητα, έγινε άνθρωπος δίδαξε την αλήθεια, θαυματούργησε, ανέβηκε στον Σταυρό και κατήργησε πάνω στον Σταυρό τον θάνατο, με τον δικό του θάνατο. Έτσι χάρισε στους ανθρώπους την ζωή. Τους έστρεψε προς τα πίσω. Τους έκανε να μην τρέχουν πια προς την νέκρωση αλλά προς την ζωή και την αθανασία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Απ Παύλος λέγει: «ὃσοι εἰς Χριστόν ἐβαπτίσθημεν εἰς τόν θάνατον αὐτοῦἐβαπτίσθημεν … ὁ παλαιός ἡμῶν ἂνθρωπος συνεσταυρώθη ἳνα καταργηθεῖ τό σῶμα τῆςἁμαρτίας, τοῦ μηκέτι δουλεύειν ἡμᾶς τῇ ἁμαρτίᾳ». (Ρωμ στ´ 3,6).

Βαγγέλης Αποστολίδης
Θεολόγος-Οικονομολόγος

Ο ζυγός και το φορτίο του Χριστού Ιερομόναχος Ιουστίνος

Τι προσφέρει ο Θεός για να Τον διαλέξουμε ελεύθερα, ή μάλλον τι φαίνεται ότι (δεν) προσφέρει; Ακολουθεί τον αντίστροφο δρόμο από ό,τι ο απατεώνας διάβολος. Στα πρώιμα στάδια ζητάει κόπο και έπειτα δίνει την γαλήνη, την ειρήνη και την απόλαυση. Είναι ανακόλουθο, αλλά είναι γεγονός ο επώδυνος ζυγός του Χριστού που βαθμηδόν βελτιώνεται και αποδεικνύεται «χρηστός», και το φορτίο Του που αποβαίνει ελαφρό. Δεν βελτιώνονται αυτά, αλλά βελτιώνεται η ψυχική μας όραση και η ψυχική μας ρωμαλεότητα. Ωριμάζουμε, οπότε διαπιστώνουμε μόνοι μας, εμπειρικά, τη χρησιμότητά τους.

Καλεί και παροτρύνει ο λατρευτός μας Ιησούς: «Δεύτε προς με πάντες οι κοπιώντες και πεφορτισμένοι, καγώ αναπαύσω υμάς». Πώς θα μας αναπαύσει; Επιθέτοντας και προσθέτοντας στο βάρος μας τον ζυγό και το φορτίο το δικό Του! Οξύμωρο; Όχι, αφού Εκείνος μεν το υπόσχεται, εμείς δε το βλέπουμε στην πράξη, ότι πρόκειται για χρηστά πράγματα που συνεπιφέρουν «ανάπαυσιν ταις ψυχαίς» (Ματθ. 11.28-30).

Ναι μεν «στενή η πύλη και τεθλιμμένη η οδός η απάγουσα εις την ζωήν» (Ματθ. 7.14), αλλά ο Πανάγαθος μας κάλεσε «εις την αιώνιον αυτού δόξαν εν Χριστώ Ιησού ολίγον παθόντας», που γράφει ο απόστολος Πέτρος (Α’ Πέτρ. 5.10). Έχει κάποια δυσκολία ώσπου να φθάσουμε και να μπούμε στη Βασιλεία «ολίγον άρτι, ει δέον εστί, λυπηθέντες εν ποικίλοις πειρασμοίς» (Α’ Πέτρ. 1.16). Έτσι όμως και μπει κανείς, ε τότε τα ξεχνάει όλα από τη χαρά και την αγαλλίασή του – υπ’ όψιν πάντοτε ότι η Βασιλεία αρχίζει από εδώ για να τελειωθεί στην ατελεύτητη μέλλουσα αθανασία.

Άρα η λυδία λίθος για να προεικάζουμε αν κάτι είναι αληθινά ωφέλιμο και αληθινά επιθυμητό, είναι να εξετάζουμε πού έχει την άνεση, στην αρχή ή μετά. Κάθε τι καλό απαιτεί στα προοιμιακά βήματα ιδρώτα και πόνο. Κατά το γνωμικό λ.χ. οι ρίζες της παιδείας είναι πικρές, οι δε καρποί της γλυκείς.

Συναφώς μια σοφή οσία παραλλήλιζε τη χριστιανική ζωή με το άναμμα της φωτιάς: «Είπε η αμμάς [γερόντισσα] Συγκλητική: Αγώνα έχει και κόπο πολύ για αυτούς που πρωτοπροσέρχονται στον Θεό, έπειτα δε χαρά ανεκλάλητη· γιατί όπως ακριβώς εκείνοι που θέλουν να ανάψουν πυρά πρώτα καπνίζονται και δακρύζουν, και έτσι επιτυγχάνουν το ζητούμενο… έτσι πρέπει και εμείς οι ίδιοι να ανάψουμε το θείο πυρ με δάκρυα και πόνους [ή έτσι πρέπει με δάκρυα και πόνους το θείο πυρ να μας ανάψει εμάς]» (Γεροντικό 1). Θα τσούξουν τα μάτια σου, θα κουρασθούν τα πνευμόνια, θα πνιγείς στον βήχα, μα ύστερα θα καθίσεις και θ’ απολαμβάνεις τη θαλπωρή.

«Δουλεία» προσφέρει ο Θεός. Ωστόσο όταν ο Παύλος μιλάει για απελευθέρωση από την αμαρτία και για δουλεία στη δικαιοσύνη, εκφράζεται σχηματικά – συμβατικά και συγκαταβατικά. Διευκρινίζει ότι το λέει έτσι ανθρώπινα, «δια την ασθένεια της σαρκός». Σαν δουλεία που τσούζει παρουσιάζεται στα μάτια των σαρκοφρόνων ακόμη αρχαρίων η υποταγή στον νόμο του Θεού (Ρωμ. 6.18-19). Ωστόσο στο βάθος – του χρόνου και κυρίως της ποιότητος – τα πράγματα είναι παντελώς διαφορετικά.

Όλοι έχουμε δει αυτοκίνητα ύστερα από σφοδρή σύγκρουση· μια άμορφη μάζα, ένας αλλόκοτος όγκος. Κάπως έτσι διαστρεβλωμένη, «στραπατσαρισμένη» είναι η θέλησή μας κατόπιν της πτώσεώς μας από τον Ουρανό. Έχει διαστραφεί, έχει ξεφύγει από το ίσιο και την ευθεία, έχει σκολιωθεί. «Έγκειται η διάνοια του ανθρώπου επιμελώς στα πονηρά από τη νεότητά του» (Γεν. 8.21) – από τη νεότητα του ανθρωπίνου είδους, δηλαδή από τους Πρωτοπλάστους ήδη, αλλά και υποκειμενικά, από τα άγουρα χρόνια του καθενός μας.

Αυτή την εκτρωματώδη θέληση και ελευθερία μας – κύημα και καρπό της σχέσεως με τον διάβολο και την αμαρτία – την εγχειρίζουμε στον Θεό για να την πάρουμε πίσω ανακαινισμένη και δυνατή. Προς τούτο μας χρειάζονται πλοίαρχοι στιβαροί και πεπειραμένοι, οδηγοί καραβιών και ψυχών που επιβαίνουν σε αυτά, δηλαδή οδηγοί στον πλου των σαρκωμένων ψυχών μας.

Παραδίνουμε την «αξεστοποιημένη» χονδροειδή θέλησή μας στον Δημιουργό και παντεχνίτη, όπως παραδίδεται ο ογκόλιθος στη σμίλη του γλύπτη και βγαίνει άγαλμα, που αγάλλεται το πνεύμα σου όταν στέκεσαι και το θαυμάζεις.

Γνήσια και ατόφια ελευθερία είναι να γνωρίζεις και να ενστερνίζεσαι την αλήθεια. Λέγοντας δε αλήθεια η Γραφή εννοεί δυο πράγματα. Πέρα δηλαδή από το να μην έχεις λανθασμένη και ψευδή αντίληψη για κάτι, σημαίνει και το να ζεις την αλήθεια και μέσα στην αλήθεια. Η αλήθεια είναι και γνώση και πράξη, η αρετή, ενώ η κακία είναι η άρνησή της, το ανύπαρκτο, η απάτη και το ψεύδος.

«Γνώσεσθε την αλήθειαν και η αλήθεια ελευθερώσει υμάς», μας παράγγειλε ο Σωτήρας (Ιω. 8.32). Γνωρίζοντας την αλήθεια οντολογικά και όχι μόνο νοητικά, δηλαδή μεταστοιχειώνοντάς τη σε ποιόν μας, κράμα με το μέταλλο της ψυχής μας, χαλυβδώνουμε τον εαυτό μας και τον απελευθερώνουμε από την άγνοια και την εμπάθεια. Πλην ποιος έχει την αλήθεια; ή μάλλον ποιος είναι η Αλήθεια; Το φανέρωσε και το διακήρυξε η ίδια η Αυτοαλήθεια: «Εγώ ειμι η οδός και η αλήθεια και η ζωή» (Ιω. 14.6).

Τότε γιατί δεν παίρνουν την οδό αυτή να έρθουν στην Αλήθεια και στον ελευθερωτή οι άνθρωποι; Γιατί προτιμάται συνήθως ο πατέρας του ψεύδους σατανάς; (Ιω. 8.44). Επειδή τούτο συνεπάγεται να βάλουν το δάχτυλο στις πληγές, να ψηλαφήσουν την τρομακτική εσωτερική τους κατάσταση και να ξεκινήσουν αιματηρό αγώνα για κάθαρση από το πύο και καυτηριασμό και αποκατάσταση της υγείας και διόρθωση.

«Πας ο φαύλα πράσων μισεί το φως και ουκ έρχεται προς το φως ίνα μη ελεγχθή αυτού τα έργα» (Ιω. 3.20). Επομένως μένει στο σκοτάδι και στη δουλεία του. Η ραθυμία του κόβει τα φτερά και του εκμηδενίζει κάθε προοπτική επαναστάσεως κατά της υποτέλειας στην κακότητα. Ο φυγόπονος είναι και φυγόδικος· δεν εναντιώνεται και δεν κρίνεται με τον αρνητικό εαυτό του. Προσπαθεί τουναντίον να τον αποκοιμίσει πείθοντάς τον πως «Όλα καλά», αφού είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει, αφού δεν υπόκειται σε κάτι ανώτερό του, αφού δεν υπάρχει τάχα θεότητα· οπότε «Ζήσανε αυτοί καλά, και μεις καλύτερα». Και συνεχίζει την κάθειρξή του στο ψέμα.

Το ποιοι είναι πραγματικά ελεύθεροι, οι πιστοί ή οι άπιστοι, το δείχνει πασίδηλα η περίπτωση των μαρτύρων. Η δουλεία του σώματος είναι μικρή συμφορά σε σχέση με τη δουλεία του πνεύματος. Είναι κάτι παράλληλο με τη θανάτωση του σώματος, που μικρή σημασία έχει μπροστά στη θανάτωση της ψυχής, κατά την αξιολόγηση του Κυρίου: «Μη φοβηθήτε από των αποκτεννόντων το σώμα, την δε ψυχήν μη δυναμένων αποκτείναι» (Ματθ. 10.28). Οι μάρτυρες στο φαινόμενο ήσαν δέσμιοι στη φυλακή και ακόμη χειρότερα ήσαν μέσα στους βασανισμούς, ενώ ελεύθεροι και μάλιστα εξουσιαστές ήσαν οι δικαστές τους και οι δήμιοί τους. Παράδοξα όμως η κατάσταση ήταν αντίστροφη. Οι αθλητές της ευλαβείας ήσαν ελεύθεροι εσωτερικά, και περιγελούσαν την ώρα των παιδεμών τους διώκτες τους ως δούλους των νεκρών ειδώλων και των παθών τους.

Τους έκαναν έτσι να λυσσούν, ώσπου απαυδισμένοι διέταζαν ωρυόμενοι να τους αποκεφαλίσουν για να γλυτώσουν από τις λοιδορίες και τους ελέγχους των. Ας μας προβληματίζουν πάντοτε οι μάρτυρες και ας αποτελούν μια κατά Θεόν πρόκληση.

Διατράνωνε ο μοναδικός Διδάσκαλος: «Εάν τις θέλη το θέλημα [του Πατρός ο Οποίος Τον έστειλε]… ποιείν, γνώσεται περί της διδαχής» Του (Ιω. 7.17). Ο ασεβής δεν θέλει το θέλημα και τον νόμο του Κυρίου, μήπως και ταραχθούν τα λιμνάζοντα ύδατα και αναμοχλευθεί ο βόρβορος και αναδώσει δυσοσμία και του ενοχλήσει τη νωχέλεια. Παραμερίζει «νόμον τέλειον τον της ελευθερίας» (Ιακ. 1.25) μια που δεν ξεχωρίζει ότι αντίθετα από τους ανθρώπινους νόμους που βάζουν εξωτερικούς περιορισμούς, ο θείος νόμος αίρει περιορισμούς και δουλείες σε ελαττώματα και ιδιοτροπίες.

«Εάν ουν ο υιός υμάς ελευθερώση, όντως ελεύθεροι έσεσθε» (Ιω. 8.36), δογμάτισε ο Θεάνθρωπος αυτοχαρακτηριζόμενος ως ο Λυτρωτής του κόσμου. «Ου δε το Πνεύμα Κυρίου, εκεί ελευθερία» (Β’ Κορ. 3.17), σε ψυχές μα και παντού, εφόσον η ελευθερία του ανθρώπου έχει προεκτάσεις και αντίκτυπο και σε αυτή τη Φύση. Ο άνθρωπος είναι το «τέλος» και ο σκοπός της και ο ηγεμόνας της. Όταν ένας ηγεμόνας δεν έχει νικηθεί και αιχμαλωτισθεί, τότε χαίρει ελευθερίας και η επικράτειά του. Στην αντίθετη περίπτωση συμβαίνει το αντίθετο.

Παρόμοια έγινε με τον άνθρωπο. Η ήττα του από τον φθονερό όφι στην αρχή (Γεν. κεφ. 3) συνεπέφερε και την ταυτόχρονη ομηρεία της Δημιουργίας· «τη γαρ ματαιότητι η κτίσις υπετάγη ουχ εκούσα, αλλά δια τον υποτάξαντα» (Ρωμ. 8.20). Αναμένει δε και ελπίζει ότι «ελευθερωθήσεται από της δουλείας της φθοράς εις την ελευθερίαν της δόξης των τέκνων του Θεού» (Ρωμ. 8.21).

Τούτο το ποθούμενο δεν έχει κατορθωθεί προς το παρόν «ενεργεία», αλλά «δυνάμει». Έστω και έτσι δίνεται το ελεύθερο στον άγιο μελωδό Δαμασκηνό Ιωάννη να ψάλει στα Θεοφάνεια «Ελεύθερη μεν η Κτίση γνωρίζεται, γιοι δε φωτός οι πριν σκοτισμένοι» (Ιαμβικός ειρμός Η’ ωδής).

Ιερομόναχος Ιουστίνος

Ο κρυμμένος θησαυρός του Θεού π. Συμεών Κραγιόπουλος (†)

Γιορτάζουμε σήμερα την τρίτη εύρεση της τιμίας κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου. Για την Εκκλησία όχι απλώς η κάρα του τιμίου Προδρόμου είναι αγία κάρα, αλλά είναι σημαντικό και μεγάλο και το γεγονός της ευρέσεώς της.

Αυτό, νομίζω, μας βοηθάει να δούμε μερικά πράγματα καλύτερα. Μέσα στην Εκκλησία έχουμε τα πάντα. Έχουμε τον ίδιο τον Κύριο, έχουμε τα μυστήρια, έχουμε τους αγίους, έχουμε όλο τον ουράνιο θησαυρό που μπορούσε ο Θεός να δώσει στους ανθρώπους, στο σύνολό τους και στον καθένα χωριστά. Όμως αυτός ο θησαυρός μπορεί να είναι κρυμμένος. Πρέπει να τον βρούμε τον θησαυρό αυτό, πρέπει να μας αποκαλυφθεί ο θησαυρός αυτός.

Ο Κύριος περιμένει να δει ότι τον ζητούμε, ότι τον αγαπούμε, ότι τον ποθούμε και ότι δίνουμε γι’ αυτόν τα πάντα. Δεν θα βρούμε τον θησαυρό, επειδή δίνουμε τα πάντα. Ο Κύριος θα φανερώσει τον θησαυρό, αλλ’ όμως θα τον φανερώσει, όταν μας δει έτσι. Όταν συναντήσει ο Κύριος μια ψυχή η οποία έτσι τα παίρνει τα πράγματα, δεν μπορεί να μην της δώσει αυτόν τον ουράνιο θησαυρό.

Αυτό είναι τόσο απλό. Και όμως δεν μπορεί κανείς να αντιληφθεί ότι δεν το καταλαβαίνει και μένει αμέτοχος και τα χάνει όλ’ αυτά. Εμείς λοιπόν που είμαστε τώρα εδώ, δεν έχουμε καμιά δυσκολία. Ας έχουμε τα οποιαδήποτε προβλήματα. Μπορούν αυτά όχι μόνο να μη μας εμποδίσουν, αλλά αυτά τα ίδια μπορούν να μας σπρώξουν να ζητήσουμε τον θησαυρό. Άλλωστε, γι’ αυτό τα επιτρέπει ο Θεός. Ακόμη και τις οποιεσδήποτε αδυναμίες μας.

Για να φέρουμε ένα παράδειγμα, γράφει κάποιος –το είχα πει νομίζω και πολύ παλαιότερα– το εξής: Εάν δεν είχαμε τις διάφορες δυσκολίες και τα βάσανα που έχουμε στη ζωή και πήγαιναν όλα πολύ ωραία και πολύ όμορφα, μπορεί να φαντασθεί κανείς πόσο πολύ περισσότερο θα ήμασταν προσκολλημένοι σ’ αυτή τη ζωή;

Πού να σκεφθείς έπειτα για ουράνιο θησαυρό, πού να τον επιθυμήσεις, πού να τον ζητήσεις αυτόν τον θησαυρό και να κινηθείς προς αυτόν; Νοητικά, με το μυαλό σου δηλαδή, με τη σκέψη σου, μπορεί να σκεφθείς, αλλά στην πραγματικότητα, στην ουσία, πού να σκεφθείς; Ενώ τώρα η ζωή, με όσα κάθε μέρα μας παρουσιάζει, τρόπον τινά είναι σαν να μας σπρώχνει και να μας λέει: «Πολύ σκύβετε εδώ. Πολύ κολλήσατε εδώ. Πολύ προσέχετε τα εδώ. Πολύ αγκιστρωθήκατε και αιχμαλωτισθήκατε».

Σαν να μας σπρώχνει αυτή η ίδια η εδώ ζωή. Πώς θα μας έσπρωχνε κάποιος, που καταλαβαίνει ότι πρέπει ν’ απομακρυνθούμε απ’ αυτόν και να πάμε προς άλλη κατεύθυνση, κι εμείς δεν λέμε να το κουνήσουμε από κει; Έτσι μας σπρώχνουν όλ’ αυτά.

Εύχομαι, αδελφοί μου, ο Θεός να μας βοηθήσει, για να κάνουμε εμείς από τη δική μας πλευρά ό,τι χρειάζεται. Πρώτα δηλαδή για να καταλάβουμε όλ’ αυτά και ν’ ανησυχήσουμε λίγο, και στη συνέχεια για να ξυπνήσουμε και να μη μας αιχμαλωτίζουν πλέον άλλα πράγματα, αλλά να ποθήσουμε αυτόν τον ουράνιο θησαυρό. Και ο Κύριος που μένει πιστός στον λόγο του, θα μας τον αποκαλύψει τον θησαυρό.

Και εύχομαι κάθε μέρα όλο και περισσότερο να μας φανερώνεται αυτός ο θησαυρός, κάθε μέρα όλο και πιο πολύ να γινόμαστε κοινωνοί του θησαυρού αυτού, μέτοχοι και κληρονόμοι του θησαυρού αυτού. Μετά, δεν χρειάζεται να μας παρακινήσει κανείς να έχουμε γιορτή στην ψυχή μας, δεν χρειάζεται να μας το θυμίσει κανείς να γιορτάζει η ψυχή μας, να πανηγυρίζει, να ευφραίνεται και να αγάλλεται. Αυτό το γεγονός, το οποίο θα γίνεται κάθε τόσο και θα φθάσει στο σημείο να είναι συνεχές, αυτό το ίδιο το γεγονός θα δημιουργεί αυτή την εορταστική κατάσταση.

Και έτσι χαίρει κανείς. Χαίρει και δεν ξέρει τι να προτιμήσει· να μείνει με τη χαρά του και να διαλαλήσει αυτή τη χαρά προς πάσαν κατεύθυνσιν, για να την ανακαλύψουν και άλλοι, για να δοθεί και σ’ άλλους ή, όπως λέει ο απόστολος Παύλος, να φύγει από τη ζωή και να είναι με τον Χριστό (Φιλιπ. 1:23), καθώς αυτή η χαρά παρακινεί τον άνθρωπο για τη μεγαλύτερη χαρά που είναι πέρα από τον κόσμο αυτό, πέρα από τη ζωή αυτή; Αλλά βρίσκουν αυτά τη σειρά τους και τακτοποιούνται. Η Χάρις του Θεού τα τακτοποιεί, και δεν προβληματίζεται κανείς. Ο προβληματισμός είναι τόσος, όσος χρειάζεται, για να γίνονται αυτά όλο και πιο έντονα, όλο και πιο γνήσια και πιο λαμπικαρισμένα και να ωφελείται ο πιστός λαός του Θεού. Έτσι ζει κανείς ως χριστιανός, αποθνήσκει ως χριστιανός και αιώνια εορτάζει με τον Θεό ως χριστιανός.

Από το βιβλίο: π. Συμεών Κραγιοπούλου, “Θέλεις να αγιάσεις;”, Πανόραμα Θεσσαλονίκης, 1999, σελ. 333-340 (αποσπάσματα).

Θείες και γήινες παρηγοριές Άγιος Δημήτριος του Ροστώφ

Εάν δεν προσκολληθείς στα γήινα πράγματα, θα μείνεις ελεύθερος και από τα δεσμά των θλίψεων. Ας μη σαγηνεύεται η καρδιά σου από τα υλικά, για να μη γίνει αιχμάλωτή τους. Μην αναζητάς ανάπαυση και παρηγοριά στις σαρκικές απολαύσεις, γιατί δεν θ’ αναπαυθείς ποτέ σ’ αυτές. Αναζήτησε τον Κύριο, τον πλάστη και ευεργέτη σου. Όλα τα επίγεια είναι πρόσκαιρα και απατηλά, μόνο ο Θεός και η αγάπη Του μένουν στον αιώνα.

Σε ώρες μεγάλης θλίψεως και αφόρητου πόνου, η ψυχή, επιζητώντας διέξοδο, στρέφεται, πολλές φορές με μανία αληθινή, σε επίγειες παρηγοριές. Αναζητά σ’ αυτές το αντίδοτο του πόνου. Ξεγελασμένη έτσι από τον διάβολο, αφού ικανοποιηθεί για λίγο, πέφτει μετά σε βαθύτερη θλίψη και απόγνωση. Γιατί η παρηγοριά που δίνουν τα φθαρτά πράγματα στον άνθρωπο είναι κι αυτή φθαρτή. Γι’ αυτό και πολλοί που έζησαν όλη τους τη ζωή μέσα στις ηδονές, φθάνοντας στο τέλος της ζωής τους συνειδητοποίησαν πως τίποτα δεν απόλαυσαν, πως όλα ήταν φευγαλέο όνειρο που άφησε πίσω του μόνο πίκρα.

Αδιάκοπα η ψυχή πάσχει και υποφέρει και βασανίζεται και παλεύει. Από τη μια μεριά οι εξωτερικές πιέσεις και τα προβλήματα, που δεν την αφήνουν σε ησυχία. Το ένα κακό φεύγει, το άλλο έρχεται, το ένα πρόβλημα λύνεται, άλλο εμφανίζεται. Από την άλλη πάλι η ψυχή ταλαιπωρείται εσωτερικά από τα πάθη και τις συγκρούσεις τους, που της δημιουργούν τύψεις, αθυμία, πόνο, θυμό, ταραχή, ανησυχία. Πού λοιπόν θα μπορέσει ν’ ακουμπήσει λυτρωτικά η ψυχή με όλα αυτά; Ποιος θα της δώσει ειρήνη και ανάπαυση; Ποιος έχει τη δυνατότητα να της εμπνεύσει ηρωισμό και καρτερία για τα εξωτερικά προβλήματα, αλλά και να την λυτρώσει από τις εσωτερικές συγκρούσεις των παθών και τις τύψεις; Ποιος;… Ξέρεις άλλον από τον Κύριό μας, τον Ιησού;

Γι’ αυτό λοιπόν νύχτα και μέρα αναζήτα με πόνο και πόθο τον Κύριο. Αναζήτησέ Τον μέχρι να Τον βρεις και να Τον αποκτήσεις. Πού θα τον αναζητήσεις όμως; Ψάξε σ’ όλα τα σημεία της γης· ζήτησέ Τον στα πέρατα του κόσμου· ζήτησέ Τον στα πλούτη, στη δόξα, στο σωματικό κάλλος, στις απολαύσεις και τις ηδονές… Πουθενά δεν θα Τον βρεις. Γιατί Εκείνος σε κρατά ολόκληρο μέσα στα χέρια Του, κι εσύ δεν το γνωρίζεις. Βρίσκεται όλος μέσα σου, κι ούτε αυτό το νιώθεις. Η Βασιλεία του ουρανού μέσα σου είναι, μην την ψάχνεις σ’ άλλους τόπους.

Από το βιβλίο: Αγίου Δημητρίου του Ροστώφ, ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ. Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2013, σελ. 26.

Όσο δεν ζεις πνευματικά, μην περιμένεις ευτυχία Όσιος Θεοφάνης ο Έγκλειστος

Σε ποιον θέλεις περισσότερο ν’ αφιερώσεις τη ζωή σου; Το πνεύμα της ζωής σου καθορίζεται από τα χαρακτηριστικά στοιχεία εκείνου προς το οποίο περισσότερο κλίνεις. Όποιος ζει για τον Θεό, έχει ένα πνεύμα θείου φόβου και ευλάβειας. Όποιος ζει για τον εαυτό του, έχει ένα πνεύμα αυτάρεσκο, εγωιστικό, φίλαυτο, σαρκικό. Και όποιος ζει για τον κόσμο, έχει ένα πνεύμα φιλόκοσμο και μάταιο. Κρίνοντας απ’ αυτά τα γενικά χαρακτηριστικά, βρες τι πνεύμα υπάρχει μέσα σου.

Συνήθως στις γιορτές εύχονται ευτυχία. Ευτυχία, λοιπόν, σου εύχομαι κι εγώ. Γιατί, όμως, κάνουμε αυτή την ευχή; Είναι αλήθεια ότι κανένας μέχρι σήμερα δεν έχει καθορίσει με σαφήνεια και ακρίβεια το τι είναι ευτυχία και το ποιος είναι πραγματικά ευτυχισμένος. Θαρρώ πως ευτυχισμένος είναι όποιος νιώθει έτσι. Όταν, λοιπόν, σου εύχομαι ευτυχία, αυτό ακριβώς εύχομαι: Να νιώθεις πάντα ευτυχισμένη! Και επειδή οι άνθρωποι έχουν τόσο διαφορετικές επιθυμίες, τόσο διαφορετικά γούστα και, συνακόλουθα, τόσο διαφορετικές απόψεις για την ευτυχία, που μπερδεύεται κανείς για τα καλά, σου ξεκαθαρίζω δίχως περιστροφές: Όσο δεν ζεις πνευματικά, μην περιμένεις ευτυχία.

Η διανοητική και σαρκική ζωή, όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, δίνουν κάτι σαν ευτυχία. Μα δεν πρόκειται παρά για μια φευγαλέα και απατηλή γεύση ευτυχίας, που γρήγορα χάνεται. Πέρα απ’ αυτό, όταν η διανοητικότητα και η σαρκικότητα κυριαρχούν στον άνθρωπο, τότε η ψυχή και το σώμα ταράζονται από εμπαθείς λογισμούς, επιθυμίες και συναισθήματα. Το δηλητήριο των παθών δηλητηριάζει τον άνθρωπο, όπως το αφιόνι, αλλά τον κάνει να ξεχνά πρόσκαιρα τη δυστυχία του, όπως πάλι το αφιόνι. Η πνευματική ζωή, απεναντίας, απαλλάσσει τον άνθρωπο από τα πάθη, του προσφέρει τις ευλογίες του πνεύματος και τον κάνει αληθινά και ολοκληρωτικά ευτυχισμένο.

Ο άνθρωπος της χάριτος λάμπει εσωτερικά σαν αστέρι. Συχνά, μάλιστα, η εσωτερική αυτή λαμπρότητα περνά από την ψυχή στο σώμα και γίνεται ορατή στους άλλους.

Όταν έμενα στην Πετρούπολη, στη δεκαετία του 1840, ακούγοντας γι’ αυτό από κάποιους, θέλησα να το διαπιστώσω με τα ίδια μου τα μάτια. Ήμουνα, βλέπεις, νεαρός τότε και δύσπιστος. Έτυχε, λοιπόν, να με επισκεφθεί ένας μοναχός, στον οποίο οι ενέργειες της χάριτος ήταν ήδη έκδηλες. Αρχίσαμε να μιλάμε για πνευματικά ζητήματα. Όσο πιο πολύ αυτοσυγκεντρωνόταν, όσο πιο πολύ η σκέψη του βάθαινε, τόσο πιο φωτεινό γινόταν το πρόσωπό του· ώσπου, τελικά, έγινε λευκό σαν το χιόνι, με τα μάτια του ν’ αστράφτουν. Λένε ότι και ο γέροντας Σεραφείμ του Σαρώφ πολύ συχνά έλαμπε, ιδιαίτερα την ώρα της προσευχής, και όλοι τον έβλεπαν φωτόλουστο.

Πολλές τέτοιες περιπτώσεις συναντάμε στις διηγήσεις των αγίων πατέρων. Αναφέρεται, για παράδειγμα, στο Γεροντικό ότι ο αββάς Ιωσήφ της Πανεφώ, όταν προσευχόταν με τα χέρια υψωμένα στον ουρανό, τα δάχτυλά του γίνονταν σαν δέκα λαμπάδες αναμμένες. Το αποκάλυψε ο αββάς Λωτ, που το είδε. Για τον αββά Αρσένιο, πάλι, είναι γραμμένο το ακόλουθο περιστατικό: Πήγε κάποτε στο κελί του, στη Σκήτη της Αιγύπτου, ένας αδελφός. Χτύπησε την πόρτα, μα δεν πήρε απάντηση. Σκύβοντας τότε, κοίταξε μέσα από τη θυρίδα. Και τι να δει! Ο αββάς Αρσένιος ήταν όλος φωτιά! Ένας από τους πατέρες, τέλος, όταν συνάντησε τον αββά Σιλουανό, είδε το πρόσωπό του και το σώμα του να λάμπουν σαν αγγέλου. Και μην μπορώντας ν’ ατενίσει εκείνη την τόση λαμπρότητα, έπεσε με το πρόσωπο στη γη.

Σε κάθε εποχή υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι, άνθρωποι της χάριτος… Όλοι οι φωτεινοί άνθρωποι του Θεού μετέχουν χαρισματικά στο άκτιστο φως –δηλαδή στην άκτιστη ενέργεια– του Κυρίου, στο φως που αξιώθηκαν να δουν οι άγιοι απόστολοι Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης στο όρος Θαβώρ, όταν Εκείνος μεταμορφώθηκε, όταν «το πρόσωπό Του έλαμψε σαν τον ήλιο» (Ματθ. 7:2) και «τα ρούχα Του έγιναν αστραφτερά, κατάλευκα σαν το χιόνι» (Μαρκ. 9:3).

Από το βιβλίο: Πνευματική Ανθολογία από τους βίους και τους λόγους των Αγίων της Ρωσίας. Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2018, σελ. 99, 102, 105.